gwyddent am ambell bren i 'w ddringo, neu caent hyd i ryw bostyn i anelu cerrig ato neu dorri or llwyni rifolfer a phistol fel rhai starski a hutch.

I'r mwyafrif llethol, os gwyddent amdani o gwbl, rhywbeth od ydoedd, eithriadol, eithafol, y tu allan i lif normal bywyd, a orfodid ar eu sylw o bryd i bryd gan ddarn o newydd neu ddatgan wasg neu ar y radio.

Gwyddent oddi wrth dôn ei lais ei fod o ddifrif, ac erbyn iddynt gerdded i lawr ato, gwelsant fod ganddo gawell wedi ei wneud o wifrau yn ei ddwylo.

Ond go brin y byddent wedi bod mor dawel eu meddyliau pe gwyddent bod gwyliwr distaw yng nghysgod y ddraenen ddu, heb fod ymhell o'r llidiart ach, wedi eu gweld ac wedi clywed llawer o'r hyn a ddywedent.

Gwyddent yn iawn beth oedd ym meddwl eu brawd hynaf - nid oedd yn beth braf o gwbl bod ar y ffordd i nôl Iona.

Gwyddent taw Jonathan oedd yr unig ddolen gyswllt rhyngddyn nhw a'r byd ar ei newydd wedd a gwyddent hefyd fod y cyfarfod rhyngddo ef a Mathew yn mynd i fod yn un allweddol i gael gafael ar ben-llinyn yr holl ddryswch.

Edwards a drefnai'r cystadleuthau Nadolig pe gwyddent fod cwmniaeth a chystadlu brwd yr ystafell ddraffts wedi mynd yn angof a'r drysau ynghau?

Gwyddent yn iawn beth oedd ystyr y corn yn canu i ddweud fod diwrnod gwaith ar ben, ac mae cof o hyd am geffyl a weithiai yn Chwareli'r Oakeley, pan ollyngid ef o'r tresi ar ganiad y corn, yn mynd ar hyd rhan o'r chwarel a thrwy y Lefal Galad, yna dilyn Llwybr y Ceffylau oedd yn mynd dros geg y Twnnel Mawr, i lawr i'r ffordd fawr ac i'w stabl yn y Rhiw ac at y minsiar heb neb wrth ei ben i'r dywys.

Roedd yn rhaid cael offer gefail a gwyddent fod un yn weddol agos - dim ond ychydig ffordd i lawr yr heol fach gul a welent o'u blaenau.

Doedd dim rhaid i'r trigolion drafod ei neges a gwyddent bellach o pa lwybr i'w gymryd.

Gwyddent am ei ofal a'i waith dros y dref ar hyd y blynyddoedd ac roeddent yn barod i wrando ar ei brofiad a'i ddoethineb.

Dechreuodd y tri trwy ofyn yr un cwestiwn - a chwestiwn, mae'n siwr gen i, y gwyddent yr ateb iddo.

Ac er bod yn neu ddwy o'r athrawon ar wahân i athrawes y Gymraeg yn siarad Cymraeg ni wnaeth yr un ohonynt dorri gair o Gymraeg â mi er y gwyddent erbyn hynny mai Cymraes oeddwn i.

Ond pan lewyrchodd y goleuni i'w chyfeiriad gwyddent eu bod wedi dyfalu yn iawn.