Cyllidir y rhan fwyaf o waith Cymraeg i oedolion gan Gynghorau Cyllido Addysg Bellach ac Uwch Cymru.

Adeiladwyd cyfran helaeth o stoc tai cyngor yr ardal yn ystod y cyfnod hwn a hynny'n bennaf gan y cyn-gynghorau trefol.

Mi a ddylwn ddweud wrthochi fod llawer hyd yn oed o Ddic-Siôn-Dafyddion cyn y flwyddyn 1890 wedi ymuno â chymdeithasau Cymreig o fath Kumree Fidd... yr oeddenw, er mwyn ennill cyhoeddusrwydd, ac er mwyn marchogaeth ar y teimlad Cymreig i bwyllgorau, i gynghorau, ac i'r Senedd, yn ymostwng i ddibennu pob araith trwy ddywedyd mewn Cymraeg go ddyalladwy 'Oes y byd i'r iaith Gymraeg'. Ond dyna'r cwbl.

ar gynghorau lleol yn y cyfnod hwn, fe ddangosodd ei gwendid eto mewn methiant i fanteisio ar ei chyfle, a hynny, i'm tyb i, oherwydd rhyw ddiniweidrwydd egwyddorol megis.

Ar ôl i gynghorau lleol etholedig ymddangos o dan y gyfundrefn gyfansoddiadol yn y chwedegau, daeth tro ar fyd.

Yr oedd un neu ddau o gynghorwyr lleol pur brofiadol yn bresennol, a gofynnodd un ohonynt am ganiatâd i gyflwyno'r cynllun i'w gyngor ef, yn gynllun a awgrymwyd iddo gan arbenigwr, ond heb enwi'r Blaid; yr oedd e'n ffyddiog y byddai ei gyngor yn ei dderbyn ac y byddai'r aelodau'n barod i'w gymeradwyo i gynghorau eraill.

Ond, mae peryg i Lafur ddibynu'n ormodol arno, ac fel y dangosodd etholiadau'r Cynulliad, Senedd yr Alban a sawl gornest leol ar gynghorau Lloegr, all Mr Blair ddim perswadio pawb.

Fe'i cefnogwyd gan gannoedd o gynghorau lleol a chan lu mawr o fudiadau, cyrff crefyddol, undebau llafur a chymdeithasau o bob math.

Rheidrwydd statudol ar Gynghorau Sir i ymgynghori â'r Cyngor Ieuenctid cyn terfynoli Cynlluniau Lleol ar gyfer dyfodol y cymunedau.

Bu Cymdeithas yr Iaith yn pwyso ar gynghorau ac ar gynghorwyr Sir a Dosbarth, yn arbennig yng Nghlwyd, i ddangos eu ewyllys da i'r iaith Gymraeg trwy weithredu yn y modd yma.

Cwmni yw Cynnal a sefydlwyd gan Gynghorau Sir Gwynedd ac Ynys Môn i ddarparu amrediad o wasanaethau addysgol.

Eglurodd bod cydweithrediad da rhwng y gwahanol gynghorau ac 'roedd yn hyderus y buasai hyn yn parhau.

Yn Lloegr hefyd, tua diwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg, codasai'r diwygiwr beiddgar hwnnw, John Wyclif, a mynnu bod mwy o awdurdod yn perthyn i'r Beibl fel Gair Duw nag i'r Eglwys a'r holl Gynghorau.

Mae'n rhaid i gynghorau ildio, mae'n rhaid i'r Quangos ildio, ac mae'n rhaid i Lywodraeth ganolog ildio i Gymru ac i'r iaith Gymraeg gael ymryddhau.

Penderfynwyd derbyn y tendr isaf, a oedd yn rhoddi manteision ariannol sylweddol, a gyflwynwyd gan Gwmni Gwastraff Môn Arfon (cwmni a sefydlwyd ar y cyd gan Gynghorau Bwrdeistref Ynys Môn ac Arfon), yn hytrach na thendr Cwmni Llwyn Isaf Cyf.

Danfonwyd cyfarwyddyd statudol at gynghorau Cymru yn esbonio y gellid cymryd i ystyriaeth yr effaith ar yr iaith a'r gymuned leol wrth benderfynu ar geisiadau am ganiatâd cynllunio i adeiladu tai yn lleol.

A'r holl gynghorau hyn i'w hethol trwy bleidlais gyfrannol.

Felly pwysodd y Gymdeithas ar gynghorau i ddiogelu tai i bobl leol.