Geith Ifan ddŵad i mewn ar ei ben ei hun 'ta, Mrs bach?

a ayna l tl ddrama Jac Ifan Parc Rhedyn yn dilyn yn syth wedyn.

Y mae'r te yn Ysbyty Ifan yn gorfod gwneud y tro yn lle gwin.

Dere, mae'n well i ni fynd o 'ma, yn glou.' Ar y bws y noson honno y clywodd Ifan sut yr oedd Gary wedi poenydio'i ffrind hyd nes iddo daro'n ôl.

Y noson o dan sylw, bu Miss Williams yn hir syllu drwy'r twll yn y blacowt yn ffenestr y llofft ffrynt ar lampau bus Ifan Paraffîn yn dawnsio'u ffordd yn feddw ar hyd Pen Cilan cyn stopio'n stond, ond heb wybod i sicrwydd mai bus oedd yno.

'Roedd y pwyslais ar hynafolrwydd yr iaith yn rhan o gred ehangach, sef y gred fod i'r Cymry dras anrhydeddus, gogoneddus yn wir, tras y gellid ei olrhain yn ol i hanes Brutus yn dianc o Gaerdroea; 'ni, kenedlaeth y Bryttaniaid o oruchel fonedd Troia', yng ngeiriau'r croniclwr Ifan Llwyd ap Dafydd.

Doedd dim rhyfedd i Ifan Jones wneud cymaint o stŵr yn ei chylch.

Yr ydym yng Ngwern Hywel, cartref yr unig deulu cefnog yn Ysbyty Ifan sy'n perthyn i'r Methodistiaid.

Ifan Ralltgoch, oedd mor blaen ei dafod a hunanwrthrychol, ond mor garedig mewn cymdeithas ag ydi lwc wrth y lwcus.

'Roedd Dewi Emrys wedi cystadlu eto, gyda dwy awdl, a lluniwyd awdl ar y cyd gan Wil Ifan a James Evans.

Rydw i'n eu cofio nhw i gyd: Hugh Cae Haidd, Wil Pant, Shem Pandy, Wil Jones Happy Valley, Ifan Morgan, Ellis Nant, Wil Thomas Bryn Hyfryd, Rolant Gruffydd Felin Hen a William Ifans Glasgoed.

Dilynwyd ef gan ei gynffonwyr tra sleifiodd y gweddill i'r un gornel â Dilwyn ac Ifan.

Yn y gyfrol hon ceir atgofion Eifion Roberts am Gefn Brith a'r cyffiniau, bro beirdd megis Edward Morris, Perthillwydion, a Jac Glan-y-gors, Thomas Jones, Bryn Du (Cerrigelltgwm Isa, Ysbyty Ifan, wedi hynny), a Tomi Jones, Cernioge Bach ac Aelwyd Brys.

'O?' 'Efo Ifan Paraffîn, yn y bus.' ''Ron i'n meddwl 'mod i'n gweld gola' ac yn clywad rhyw swn pan o'n i'n cau ar yr ieir.' Sylweddolodd Dora Williams ei bod hi'n sefyll yn llond y ffenestr yn ei choban, yn wyneb llafn o olau lleuad, a theimlodd ei hun yn cael ei dadwisgo'n gyflym.

Yn raddol, gwasgarodd pawb a gwthiodd Dilwyn, Rhian ac Ifan eu beiciau'n araf i ben y rhiw cyn dringo arnynt a theithio'n flinedig hyd bentref y Bont, heb ddweud gair.

Wedi mynd i ben uchaf y pentref heb i neb ddweud gair gofynnodd tad Ifan, 'A be sy'n eich pigo chi'ch dau 'te?' 'Gary Jones wedi bod yn plagio Dilwyn,' oedd ateb Ifan.

Tyr ebychiad chwerw Ifan ar draws y disgrifiad breuddwydiol ac fe'n hatgoffa ni o realiti arswydus eu tynged

Yn y dyddiau cynnar roedd y label yma yn tueddu i recordio deunydd ifanc, pop, gwerin a chanu protest a'r artistiaid mwyaf amlwg, o'r cyfnod cynnar, oedd Geraint Jarman, Meic Stevens, Edward H Dafis, Endaf Emlyn, Tecwyn Ifan ac, wrth gwrs, Dafydd Iwan, ei hun, a fu mor brysur yn canu.

Plaid Cymru oedd y cyntaf i wneud datganiad cyhoeddus o blaid trefnu Ymgyrch am Senedd i Gymru, er bod Undeb Cymru Fydd dan arweiniad TI Ellis, Syr Ifan ab Owen Edwards, Moses Griffith, Dafydd Jenkins, Gwynfor Evans ac eraill yn cefnogi'r syniad.

Roedd gwybod am ei berthynas ag Ifan Jones hefyd wedi ychwanegu at ei lawenydd ac at ei bryder.

Stopiodd Dilwyn, ond gwthiodd Ifan ef o'i flaen ac allan drwy'r drws.

Yr ail oedd Elwyn Evans, mab Wil Ifan, a oedd wedi llunio pryddest afaelgar, gref am ei brofiadau fel milwr yn yr Ail Ryfel Byd.

'Roedd Ifan Jones (Peris) yn agos at orffen pan ddechreuais i ar y tripiau, felly ni chefais y fraint o'i gwmni ef, ond cofiaf ef a'i frawd Richard (Dic Peris - tad Arwel, Hogia'r Wyddfa).

Mae hi'n falch go iawn sti, Ifan, mi ddaw at ei choed yn y munud ac wedyn gawn ni fynd i mewn, paid ti â phoeni dim.

Toc daeth Ifan Gruffydd yn ei ôl, wedi cael cwmni'r postmon i fyny.

Ifan (â gwên): A'r angau trugarog yn torri'r gwynt rhew!

Ddaru Ifan eriod gytuno a neb yn ddistaw, nac anghytuno a neb heb dwrw.

Finna'r adeg honno'n ddigon gwirion i goelio dy lol di, Morys, ac yn ddigon diniwed i gredu fod dagrau'r hen Ifan 'na'n dwad o grombil ei fol.

Ond mae Ifan yn edifar iawn am be wnaeth o, Mrs bach, neith o'm digwydd eto.

Cerddi eraill: 'Roedd Dewi Emrys wedi cystadlu eto, gyda dwy awdl, a lluniwyd awdl ar y cyd gan Wil Ifan a James Evans.

Meddai: "Y mae hunan lywodraeth seneddol i mi yn fater o gydwybod Gristnogol" Gwelai Syr Ifan ab Owen Edwards ddisglair olau 'mlaen.

MORYS Y GWYNT AC IFAN Y GLAW gan Robin Llywelyn

Nid chdi 'di'r gynta'.' 'Ifan Ifans?' 'Ia?' ''Dwi'n mynd i gal babi rwan.' Brysiodd William Huws i lawr grisiau'r bus, gan ddarn-lusgo'r hwch i'w ganlyn, wedi gwerthu'i gymydog am lai na chawl ffacbys.

Ar y bore Sul, cafwyd cyfle am drip sydyn i weld y gromlech ym Mhentre Ifan - unwaith yn rhagor o dan arweiniad gloyw Lyn Lewis Dafis.

'Ifan, Ifans?' 'Ia?

Ma' hi'n amsar rhyfal William Huws ac ma' petrol ar rasion.' Gwr â'i faen sbring wedi'i windio hytrach yn dynn oedd Ifan Ifans y Paraffîn; datodai'n un llanast' ar y styrbans lleia'.

Cerddi eraill: Wil Ifan oedd yr ail am y Goron.

Heb os nac onibai, prif arwr yr History i Syr John, os gellir synied am arwr o gwbl ynddo, oedd ei hen daid Maredudd ab Ifan ap Robert, sylfaenydd y teulu yn Nanconwy yn ail hanner y bymthegfed ganrif.

Cerddi eraill: Yr ail oedd Elwyn Evans, mab Wil Ifan, a oedd wedi llunio pryddest afaelgar, gref am ei brofiadau fel milwr yn yr Ail Ryfel Byd.

Nid dyma'r stori roedd Ifan eisiau iddi'i chroniclo, siawns.

'Anodd deud, achan.' 'Wel, triwch graffu, bendith y nefoedd i chi.' 'Ifan Ifans?' 'Ia?' 'Ma' rwbath yn deud wrtha' i bod ni wedi pasio'r lle...

Roedd Ifan wedi disgrifio'r tywydd garw; Fe ddarluniai hi y dyddiau llonydd tawel.

Tyd, Ifan, cyfyd ar fy nghefn i, awn ni am dro dros y fron fry a draw am fynwes y dwyrain, mi roith hynny gyfle i Mrs bach hwylio sgram o de inni.

Ac fel y tystiodd Robat Robaits, Tanbryn, wrth rai oedd yn trio cynghori Ifan, 'Waeth i chi heb, deulu.

Syr Ifan ab Owen Edwards yn ffurfio Urdd Gobaith Cymru.

Dwi'n dallt pam nad ydach chi isio 'nghynnwys i yn eich tŷ, yndw'n iawn, ond pam cosbi Ifan druan a fynta heb wneud dim byd o'i le?

Roedd yn amlwg fod rhywbeth y tu ôl i'r holl siarad a herio yma, fel y dywedodd tad Ifan wrtho.

Y chi a'ch sglyfath hwch ddeuda' i.' Fel roedd Ifan Paraffîn yn darfod blagardio rhoddodd y bus dagiad neu ddwy cyn stopio gyda jyrc.

Yn y nofel, nain Ifan Gruffydd o du ei dad a ddaeth o Lyn yn bedair oed.

O'i gyfieithu, doedd hanes Ifan, y brawd fenga, ddim yn ffit iddo fo'i hun ei glywed o.

'Dere,' meddai Ifan a'i law yn dal ar fraich Dilwyn, 'mae Dad wedi cyrraedd.' Cododd y ddau a ffarwelio â'u ffrindiau cyn camu tua'r drws.

Ar hynny, ymddangosodd wyneb tad Ifan yn y drws.

'Fasa' hi'n rwbath gynnoch chi, Ifan Ifans, i fynd â'r hwch 'ma a finna' heibio i Gerrig Gleision?

Wrth y ciosg stopiodd Ifan.

Ar ôl cinio a dychwelyd unwaith yn rhagor at gynhesrwydd Pentre Ifan, fe rannon ni yn ddau griw.

'Welwch chi'r sglyfath lle yn rwla?' ebe Ifan, wedyn, yn bigog.

Pan oedd Ifan yn byw yn Llanddeusant, fe gynhaliwyd cyfarfod i drafod cais rhyw wr busnes a ofynnai am hawl i werthu cwn poeth yn y pentra.

Er bod yr un profiadau yn gyffreding i'm ffrindiau pennaf sef Ifan Trofa,Wil Derlwyn ac Eric Gwynant, ni chlywais yr un o'r tri yn son am fynd i'r mor.

A ma' 'i hannar o wedi colli i fy sgidia' i.' 'Hidiwch befo, mi ges i lond pisar o beth berwedig yn y ty pen, yn y rhes tai sy tu ôl i'r bus 'ma.' 'Tewch, welis i mo'r rheini,' meddai Ifan, yn teimlo'i hun wedi cael cawell.

Wil Ifan oedd yr ail am y Goron.

''Dyn nhw wedi symud Pwllheli ne' rwbath?' ''Da ni wedi talu am gal mynd i weld - The First of the Few.' 'Do'n tad.' 'Nid i fynd â hwch Beudy'r Gors at bae.' 'Ifan Paraffîn dreifar sybmarîn.' 'Petha' ifanc 'ma wedi mynd yn gegog, Ifan Ifans,' sylwodd William Huws a ddioddefasai'r un o math enllib yn flaenorol.

(Dyn â golwg byr, byr ganddo oedd Ifan, yn gwisgo sbectol gwydrau-gwaelod-pot-jam ac un a gonsgriptiwyd i'r gwaith oherwydd bod rhai â golwg hwy ganddyn nhw wedi'u galw i'r fyddin i yrru cerbydau rhyfel.

Mae Canolfan Pentre Ifan yn glyd, cysurus, hardd hyd yn oed, a moethus.

Gwenallt Llwyd Ifan, enillydd y Gadair flwyddyn yn ddiweddarach, oedd y gorau.

'Tasa hi'n ola' dydd a finna' ar 'y nhraed, mi faswn i'n 'nabod Pen Cilan 'ma fel cefn fy llaw.' 'Wel diawl, gwaeddwch os gwelwch chi o yn rwla.' 'Mi 'na i, Ifan Ifans.' Oherwydd eu difyrrwch wrth weld hwch a'i pherchennog yn eistedd yn y sêt flaen bu'r teithwyr yn hir cyn sylweddoli bod y Paraffîn wedi cymryd tac gwahanol a'u bod bellach yn pellhau oddi wrth y pictiwrs yn hytrach na dynesu ato.

Cadwodd Rhian y tu ôl i'r ddau arall, yn gwylio Ifan o'i blaen.

Reit, cariad?' 'Diolch i chi.' Erbyn i Ifan Ifans gyrraedd yn ôl at y bus lledorweddai morwyn Tyndir ar un o'r seti croesion a'i chyntafanedig yn gorffwys ar ei dwyfron.

Yn ei benbleth i geisio rhyw lun o weld y ffordd, a than ei glwyfau, aeth Ifan Paraffîn yn fwy o dincar fyth.

Yna am dri o'r gloch - y Brenin Sior V yn cyfarch ei ddeiliaid, ac Ifan a'i dad a'i fam, ei fodryb Lydia a minnau yn gwrando'n ddistaw fel llygod.Drwy ein plentyndod hapus treuliodd Ifan, Eric a minnau y rhan fwyaf o'n hamser yn chwarae, un ai ar lan y mor neu ar lan afon Soch.

Pan symudodd Ifan Parry o Eil o Man i Benrhos, ty bychan ar ben lon Cerrigcamog, dyma John Rowlans yn cyfeirio at Ifan Parry fel 'Arglwydd y Penrhos'.Dyna Catrin Owan, Lon Las gwraig John Owan a wisgai gap pig gloyw bob amser, er mwyn i bawb wybod mai enjiniar oedd o ar y mor, ac nid llongwr.

Fel y rhai y mae'r prif gyfrifoldeb arnynt am y sefyllfa, gwŷr Gŵr Glangors-fach a'i ferched am fodolaeth y lleill er nad yw Rhys ac Ifan, Elen a Sal yn ymwybodol nad ar eu pennau eu hunain y maent ym murddun y tyddyn.

Yn ffodus iawn mae digon o ffynonellau dogfennol ar gael y gellir eu defnyddio i bwyso a mesur y dylanwad a gawsai disgynyddion Maredudd ab Ifan ap Robert yng nghwmwd Nanconwy a'r cyffiniau mewn cyfnodau pan reolent eu hystadau lled foethus yn fonedd lleol.

Ifan: O'r borfa ar y cloddiau a'r twmpathau ar y gors fe gliriwn y rhent ag ŵyn-tac ac ebolion, pob llwdn fel ebol, a phob poni fel march erbyn y Gwanwyn .

Yn neidio'r cownter, os wyt ti'n cofio, ac yn herio Ifan y Tyrchwr i dynnu torch." "Mae'r rhod wedi troi er hynny, was i.

Ifan Parry, Eil O Man, dau o'i hogiau mewn ffrae, ac un yn dweud wrth y llall 'y mwnci diawl' aros meddai Ifan Parry 'os mwnci yw dy frawd, mwnci wyt titha ac wn i ddim o ble daeth y diawlyn os na ddaeth o ochor dy fam.

Roedd Dilwyn ac Ifan wedi colli'u gêm o dennis bwrdd ac aethant i eistedd a gwylio'u gwrthwynebwyr buddugol yn chwarae yn erbyn Nic a Dylan.

Teimlai Ifan ei ddwylo yntau'n ffurfio dyrnau yn ei bocedi.

Ac roedd pawb yn gytun i ranbarth Caerfyrddin ein cyflwyno i drysor o le yng nghanolfan Pentre Ifan.

Was i, beth bydai Ifan Tyrchwr, er enghraifft, yn cymyd yn ei ben i fyta yn ôl yr egwyddor yna?

'Paid!' sibrydodd Ifan eto, wrth i Dilwyn ymsythu, 'Nid dyna'r ffordd.' Wedi distawrwydd am rai eiliadau, atebodd Dilwyn mewn llais nad oedd fawr uwch na sibrydiad, 'Cer o 'ma'r bwllwch.

A beth ddweden nhw petaen nhw'n gwybod ei bod yn disgwyl i Ifan alw, a'i bod yn ail- fyw hen garwriaethau?

Rwan, Ifan, a dim ond os wyt ti'n gaddo bod yn law da, tyd i mewn am hoe bach ond dwi ddim isio gweld chdi'n chwarae'n wirion, cofia, neu allan ar dy ben fyddi di, wyt ti'n dallt?

'Paid ag agor dy ben,' rhybuddiodd Ifan gan afael yn dynn yn ysgwydd ei ffrind.

Wedi mynd at Bycli[r Stiward i ofyn am rywbeth gwell na rybela, hwnnw heb fod ar gael, ac yntau wedi dweud ei neges wrth Morus Ifan.

Dywedai Ifan yr âi yntau petai'n ieuengach.

Bob dydd Nadolig, ar ol cinio, cawn fynd i Trofa at Ifan fy nghyfaill i dreulio gweddill y dydd.

Gwelodd Dilwyn Nic yn diflannu allan trwy'r drws a throdd at Ifan.

Carasai gael lladd Morus Ifan, y Stiward Bach.

Ac fel yr oeddwn yn cydyfed gydag eraiU mewn un ty tafarn, cynigiodd un o'r cwmpeini sofren i oferddyn a elwid Ifan y Gof, os aethai allan drwy y dref yn noeth; ond nacaodd hwnnw fynd.

Dw i ddim wedi'i gweld hi ers oes Adda.' Ni sylwodd neb ar yr olwg ddu ar wyneb Ifan.

Sawl gwaith y clywais i hyn gael un o aelodau staff Cymdeithas yr Iaith (wel, yr unig aelod arall o'r staff a dweud y gwir), cyn i ni fentro i Bentre Ifan ar gyfer y Penwythnos Addysg Wleidyddol ym mis Ionawr.

Tydi Ifan Paraffîn yn rhedag sbesial bob nos Ferchar, mogra'r saith 'ma, i fynd â'r petha' ifanc 'ma i'r pictiwrs.' 'Ond sut eith yr hwch 'ta?'

GO Williams, Llanymddyfri (Archesgob Cymru wedi hynny), Syr Ifan ab Owen Edwards, Dr Alistair McLean o'r Alban a'r Fonesig Megan Lloyd George.

Fe'i dewiswyd hi a'r diweddar Robert Lloyd Edwards o Glwb Ysbyty Ifan i fynd i Ffrainc i gynrychioli Sir Gaernarfon gydag aelodau eraill o Gymru, Lloegr a'r Alban.

'Nawr, nawr, paid â gadael i'r gwir dy boeni di.' Cododd Dilwyn un o'i ddyrnau ond disgynnodd llaw Ifan yn drwm ar ei fraich a'i rwystro.

Ar ol cychwyn y drafodaeth, fe waeddodd Ifan o'r llawr, 'Wn i ddim i be rwyt ti'n cyboli hefo'r mater sy ger bron,Gruff.

ac os ceith o ddwad i mewn, a geith Ifan y Glaw ddwad hefo fo?

'Ifan Paraffîn yn dreifio ar 'i dîn.' Aeth yntau ymlaen â'i genhadaeth yn hapusach dyn.

Glaw Gþyl Ifan a bery chwe wythnos.

'Dyw e ddim gwerth y trwbwl, Dil,' sibrydodd Ifan yng nghlust ei ffrind.