Aeth yn ei flaen i sôn am yr angen i baratoi Cymru ar gyfer hunan lywodraeth; siaradodd Fred Jones am yr angen i fynnu gwell triniaeth i'r iaith Gymraeg, a thraddododd Lewis Valentine ychydig eiriau am bwrpas ac amcanion y blaid.

Er enghraifft, yn y de a'r gorllewin, penododd Lingen dri is-ddirprwywr, William Morris, cyn-ysgolfeistr, a David Lewis, a David Williams, aelodau o Goleg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan.

Cynrychiolir Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn y cyfarfod gan Nia Williams (Is-Gadeirydd) a Dafydd Morgan Lewis (Swyddog Ymgyrchoedd y Cynulliad).

Mae'n ddiddorol nodi i Gymdeithas yr Iaith ennill ei phrif frwydrau, ag eithrio'r ymgyrch arwyddion ffyrdd, ymhell ar ôl i'r tyrfaoedd ddiflannu. Dafydd Morgan Lewis yn ein harwain yn ôl ar y stryd

Fel petai'n benderfynol o ddymchwel ein darlun cyfeiliornus fe sgrifennodd Saunders Lewis un o'r nofelau mwyaf telynegol a luniwyd yn Gymraeg.

Yr ail gasgliad o holl ddramâu Saunders Lewis.

Sylwais ar Breiddyn a Lewis Olifer yn sefyll fymryn o'r neilltu i bawb arall; yr oedd Menna wedi cymryd gofal o Deilwen Puw.

Wrth iddi fynd i'r llys drannoeth teimlai Rhian yn falch nad oedd hi ddim wedi sôn wrth Lewis am ei thaith i Lanfairfechan.

Meddyliai pawb am Miss Hughes, ac am a wyddwn i ni feddyliai neb am Rhys Lewis.

A phan eir ymlaen yn nes at ganol y ganrif, y mae etifeddion yr 'Ymneilltuaeth Newydd', gwyr fel Lewis Edwards, Henry Rees neu ei frawd, Gwilym Hiraethog, mewn gwahanol ffyrdd yn parhau'r cyfuniad rhwng yr hen draddodiad a'r newydd.

Hoff gennyf eiriau trawiadol Amig yn nrama Saunders Lewis Amlyn ac Amig am yr hyn yw ffydd: Rhodio fel un a wêl a gwybod nos y deillion Yw bywyd beunyddiol ffydd.

O ystyried fod Lewis Glyn Cothi'n fardd nodedig o dduwiol, mae absenoldeb unrhyw sylw ynghylch tynged enaid ei fab yn drawiadol iawn.

Ysgydwodd Lewis ei ben yn ddigalon.

Saif Mari Lewis yn ymgorfforiad o'r gwerthoedd Calfinaidd, 'pur', fel y'u gwelid ganddo.

Tua diwedd honno dywed: 'Os gyfynnir ple dysgodd (Dafydd) ganu a charu mor gyffredinol, rhaid cydnabod ei ddyled anuniongyrchol i Drwbadwriaid Ffrainc, fel y dangoswyd eisoes gan Prof Cowley, Stern, Prof W Lewis Jones a Mr W J Gruffydd.

Mae'r ddau dîm wedi gwneud yn dda yn Ewrop, meddai Geraint Lewis, fydd yn chwarae yn rheng ôl Abertawe.

Roedd y Cyngor yn falch iawn o'r waith sydd eisoes wedi ei wneud ym Methesda, "fel y tai yn Gordon Terrace," meddai Mr Lewis.

Magwyd yma gymeriadau anturus a phenderfynol, fel John Roberts (Siôn Robert Lewis), awdur y pennill 'Braint, braint, yw cael cymdeithas gyda'r Saint', a chyhoeddwr Almanac Caergybi.

Etifeddion oeddynt i'r deffroad ym myd dysg a diwylliant yn y ddeunawfed ganrif a gysylltwn ag enwau megis Lewis Morris ac Ieuan Fardd.

Gruffydd yn sefyll fel Rhyddfrydwr yn erbyn Saunders Lewis o Blaid Cymru.

Ond gwadwyd hyn i gyd gan y rheolwr/gyfarwyddwr, Mike Lewis, cyn y gêm yn Port Vale ddoe.

Honwyd fod Saunders Lewis yn edmygu Franco.

Cyflwynodd Breiddyn fi i Lewis Olifer a goleuodd wyneb hwnnw.

Oherwydd bod nifer o bobl ifanc asgell chwith wedi ymuno â Phlaid Cymru wedi Penyberth penderfynodd Saunders Lewis ymddiswyddo o'r llywyddiaeth am na fyddai Cymru yn derbyn arweinydd Pabyddol.

Fel gyda'r gyfres deledu ei hun, GARETH LEWIS sy'n lleisio.

Un o'i hoff gerddi oedd soned Saunders Lewis, 'Rhag y Purdan'.

Rhaid i Rys Lewis fynd ati i chwilio ei enaid cythryblus yng nghefndir y ffaith na chafodd y profiad o dro%edigaeth neu ailenedigaeth - fel Daniel Owen ei hun.

Ac ail-ddatganwyd egwyddorion sylfaenol Cymdeithas yr Iaith mewn cynnig gan Angharad Tomos a Dafydd Morgan Lewis, sef bod Cymdeithas yr Iaith yn fudiad sosialaidd, ei bod yn fudiad di-drais sy'n credu mewn heddychiaeth ymosodol ac yn cymryd cyfrifoldeb am ei weithredoedd.

Gyda'r nos yr un dydd, wedi mynd yn ychydig meddwach, rhedais yr un modd o ben isaf y dref, at y Bont Fawr, am swUt; a rhedodd Mr Lewis Thomas, Druggist, ar fy ôl gyda chwip y tro hwn, gan feddwl fy nghuro, a fy nhroi i fewn i rywle, cyn dangos ychwaneg o'm digywilydd- dra; ond methodd â fv nghyrraedd.

Oni bai amdano fo ni fyddai'r holl bobl yma wedi hel at ei gilydd, ac ni fyddai actorion prysur fel Lewis Olifer a Deilwen wedi trafferthu i ddod.

Ar ôl rhybudd amserol a difloesgni Mr Saunders Lewis ynglyn â thynged yr iaith, fe aeth Cymdeithas yr Iaith ati i fynnu i'r Gymraeg ei phriod hawliau yn ei gwlad ei hun, ac ni wnâi ond y crintach warafun i'r mudiad hwnnw y clod am ennill yn ôl i'r iaith beth o'r bri y mae'n ei fwynhau heddiw.

Ategir beirniadaeth Gruffydd o Ewropeaeth Saunders Lewis gan Tecwyn Lloyd yn ei fywgraffiad meistraidd.

Y siaradwyr yng Nghaerfyrddin fydd Sioned Elin, Llyr Huws Gruffydd a Dafydd Morgan Lewis.

Erbyn amser cinio, daeth yn amser ffarwelio â'r lle, ac roedd hyd yn oed Dafydd Morgan Lewis yn gyndyn i adael.

Dyma un arall o'r erthyglau na chafodd eu hailgyhoeddi, ac mae'n hawdd deall pam, gan fod ynddi ambell osodiad a fuasai'n anathema i'r Saunders Lewis diweddarach.

Canys ni cheisiodd Saunders Lewis a'i ddau gydymaith ond cyflawni yn union yr hyn a argymhellir yn awr gan y Tywysog Charles - sef gwarchod y Winllan a roddwyd i'w gofal.

Jones, a'r llall, Coleg y Cyfansoddiad Newydd, o dan y Prifathro Thomas Lewis.

O dan yr wyneb mae yna ochr wyllt i gymeriad Gareth Lewis - ganol mis Awst fe fydd yn mynd i ddilyn y Grand Prix Hwngaraidd yn Budapest.

Ac yn ei blaen yr aeth â'i brwydr, gan ymweld yn gyson â Lewis, a'i gael yn anobeithio ac yn fwyfwy chwerw.

Canai Lewis utgorn llenyddol a rhyngai Gruffydd ar dannau moeseg.

Wedi camu drwy'r drws yn y wal goncrid-flocs, neu'n hytrach drwy'r agendor lle buasai, gan ei fod wedi cwympo ar ei ben i'r llaid yng ngenau'r twnnel, tynnwyd llun arall o Eluned a minnau - y tro hwn, yn fwy llwyddiannus, ar gamera wincad llygad llo David Lewis, sy'n dangos yn amlwg ein bod yn falch o'n gorchest yn dwyn y cerdyn.

Bydd Rhidian Lewis yn hedfan i Brasil ym mis Tachwedd ac mae ein dymuniadau gorau a'n gweddi%au yn mynd yn gwmni iddo.

Cerddi eraill: Pryddest dafodieithol Dyfnallt Morgan am y llen yn disgyn ar Gymreictod, ar ddiwylliant Cymraeg ac ar yr iaith yn rhai o gymoedd De Cymru, a ffafriai Saunders Lewis, a hi oedd y bryddest orau o bell ffordd.

Bu Gruffydd a Henry Lewis ac Ernest Hughes yn trafod y posibilrwydd o'i ailgychwyn ond o'r diwedd penderfynwyd yn erbyn hynny.

Arweiniodd at sefydlu Cymdeithas yr Iaith a fu ers hynny yn cynnal crwsâd i orchfygu'r dynged a ragwelai Saunders Lewis.

Nid heddychwr mo Saunders Lewis ond gwelai'n eglur, yng ngoleuni ei egwyddorion ei hun, nad oedd nac ymarferol na chyfiawn i frwydro'n arfog dros ryddid ei genedl.

Ffurfio Cymdeithas yr Iaith Gymraeg wedi i Saunders Lewis draddodi'r ddarlith 'Tynged yr Iaith'. Agor gwaith dur Llanwern.17 yn marw o'r frech wen yn Ne Cymru.

Ond Lewis a enillai bob tro, a'r llall o'i go'n lân am iddo golli.

Yr oedd Gwyneth Lewis yn uchel iawn gan Marged Haycock, ond yn isel iawn gan John Roderick Rees a Gwynne Williams.

CHWARAE TEG I TOMOS gan Gwili Lewis

Rheswm arall a roddir am dywallt gwaed, fel yn achos yr ymosodiad ar Shadrach Lewis, oedd dicter yn erbyn person am iddo drosglwyddo gwybodaeth i'r awdurdodau neu dystiolaethu mewn llys barn yn erbyn troseddwr: '...

Petai Lewis Olifer a Deilwen Puw wedi dyfod yn ystod yr wythnos yr oedd ef acw, ni allwn lai na'i wahodd.

Mewn gwirionedd yr oedd yn flwyddyn dda i Goleg Bangor oherwydd dau arall a raddiodd yn y dosbarth cyntaf oedd Gwilym Bowyer a Hywel D.Lewis, ond mai Athroniaeth oedd eu pwnc hwy.

Y mae Hywel Teifi yn dyfynnu beth a ddywedodd Saunders Lewis am un o nofelau T.

Nid morgrugyn fel Monica yw hoff gymeriadau Saunders Lewis, ond arweinwyr sydd a'r awenau yn eu dwylo: mae cylch eu dylanwad yn gosod rheidrwydd arnynt i weithredu'n ystyriol.

MARGAM A NEDD: William Corntwn oedd y cyntaf o abadau Margam y cadwyd canu iddo, hyd y gwyddys - a bwrw mai dyma'r William Abad y canodd Dafydd Nant a Lewis Glyn Cothi iddo.

Roedd þyr David Lewis yn digwydd bod yno y diwrnod hwnnw, gþr ifanc oedd yn aros ar ei wyliau gyda'i dadcu a'i famgu.

Collid awyrgylch tyngedfennol y digwyddiadau pe na phwysleisid yr agwedd hon gan mor ganolog ydyw yn holl waith Saunders Lewis.

Hyd yn oed yn nhermau ei oes ei hun, dilynwr i'r Dr Lewis Edwards oedd Elfed, nid i Emrys ap Iwan neu RJ Derfel.

Cerddi eraill: Y pum bardd gorau yn y gystadleuaeth oedd L. Haydn Lewis, G. J. Roberts, T. R. Jones, John Roderick Rees a Rhydwen Williams.

Yr oedd araith ddiolch Saunders Lewis yn gywrain

Yna cafwyd Lee Harrison yn euog o lofruddio Leslie Fitter, ac at hynny, fe gytunodd i dyngu affidafid yn rhyddhau Lewis yn gyfan gwbl o unrhyw ran yn y lladrad.

Mae hynny ynddo'i hun yn arwyddocaol; mae'n ein gwneud yn ymwybodol o'r tyndra rhwng y grefydd 'newydd' a'r hen fywyd, ac yn pwysleisio mai mudiad gwerinol yw Methodistiaeth, ond ein bod ni yn y nofel yng nghwmni arweinwyr y mudiad - teulu cefnog Gwern Hywel (ac i Saunders Lewis y dosbarth pendefigaidd hwnnw, uchelwyr mawr neu fach, yw'r rhai sydd a'u gwreiddiau ddyfnaf mewn hanes), a'r uchelwyr newydd - y gweinidogion.

Er enghraifft, wrth aredig byddai John Lewis yn grwn ac yn gampus o'ch blaen fel coeden braff ar yr tir.

Yn ei sgwrs radio â Saunders Lewis, mae'n cyfeirio at adolygydd o Sais a ddywedodd amdani - 'Mae ei thristwch fel ochenaid hir ar draws y dyfroedd' - gan ychwanegu bod 'rhywbeth mwy tu ôl i ochenaid wedi'r cwbl.' Cawn T.

Dusty Springfield, Stanley Kubrick, Dirk Bogarde, Cardinal Basil Hume Syr William Lloyd Mars-Jones, Emyr ( Feddyg) Jones, Meredith Edwrads, Elfed Lewis, Peter ( Goginan) Davies, Guto Roberts, Ioan Bowen Rees, Mathonwy Hughes, J.E.Caerwyn Williams, Raymond Edwards, Elen Roger Jones, Ifor Wyn Williams, Dick Richardson, Moc Morgan, Clive Jenkins, Esme Kirby, Syr Harry Llewellyn, Harriet Lewis, Eirene White, Gwyn Jones( Llenor ) yn marw.

Darma gyfnod yw hon, addasiad Eigra Lewis Roberts yn cael ei ffilmio gan gwmni Llifon i'w darlledu fis Chwefror nesaf.

'Fedra i ddim meddwl y gallai o ddeud dim i'n helpu ni i gael Lewis yn rhydd,' meddai Morris yn fyfyrgar.

'Y noson honno,' meddai Dafydd Morgan Lewis, 'dim ond y Torïaid bleidleisiodd o blaid y mesur.

Rhoddwyd Hanes yr Alwad gan Mr Lewis Owen, Ysgrifennydd yr Eglwys, a'r Siars i'r Gweinidog gan Ben Owen, Llanberis.

Erthygl Saunders Lewis sy'n sefyll allan o blith y tair, er eu bod oll yn rhyfeddol o ffres o'u cymharu a'r rhan fwyaf o newyddiaduraeth wleidyddol hanner cant oed.

Cymorth beirniadaeth E Lewis Evans, y mae M Wynn Thomas yn edmygus iawn ohono, ysgolhaig a gweinidog Annibynnol a ddeallodd yn gynnar ba mor astrus oedd ei arwr; a chymorth beirniadaeth Hugh Bevan ar ei ôl, yr hwn yn Morgan Llwyd y Llenor a astudiodd yr awdur fesul llyfr yn ogystal ag yn gyffredinol.

Wrth gwrs, yr oedd i safbwynt Saunders Lewis yn ei 'Lythyr' gryn fanteision.

Yn 'Atebiad y Golygydd i Lythyr Mr Saunders Lewis' yn yr un rhifyn cydnabu Gruffydd fodolaeth traddodiad ond fe'i cafodd ei hun yn anghydweld â diffiniad Saunders Lewis ohono.

Williams a Lewis Valentine yn llosgi defnyddiau ac adeiladau'r ysgol fomio ym Mhenyberth.

Fred Jones a HR Etholwyd swyddogion - Lewis Valentine yn Llywydd, Moses Gruffydd yn Drysorydd, HR Jones yn Ysgrifennydd, a thri aelod arall o'r pwyllgor gwaith, Saunders Lewis, Fred Jones a D.l.

Er fod y Llythyr Ynghylch Catholigiaeth yn ymwneud yn bennaf â daliadau crefyddol a diwinyddol yr awdur a'i feirniaid, neu hwyrach oherwydd hynny, ceir ynddo hanfodion Ewropeaeth Saunders Lewis.

Rhaid cytuno ag Eigra Lewis Roberts wrth ddweud mai "drama i'r glust ydi hon, gan awdur sy'n ymwybodol iawn o arwyddocâd geiriau%.

O'r dauddegau cynnar ymlaen bu Saunders Lewis yn datgan ei gred ym mhwysigrwydd creiddiol y Gymraeg i fodolaeth bywyd gwâr yng Nghymru.

Cymru: R Williams, G Thomas, J Robinson, S Jones, C Morgan, G Henson, G Cooper, B Evans, A Lewis, D Jones, A Jones, c Stephens, S Nelson, G Lewis, A Lloyd.

Rhoddir cryn bwyslais yn athroniaeth cenedlaetholdeb - fel y'i mynegir, er enghraifft, yn nramâu Saunders Lewis, yr oedd Kitchener yn fawr ei edmygedd ohonynt - ar y ffaith fod angen cymdeithas ar yr unigolyn fel cyfrwng i gyflawni ei natur.

Cafodd Caerffili ddau gais - gan David Hawkins a'r asgellwr Geraint Lewis.

Norman Closs Parry, Aled Lewis Evans, Gwyneth Lewis.

Dwg i gof yn un peth amheuon Gruffydd am agwedd dybiedig ddilornus Lewis at yr Eisteddfod fel dim namyn 'gwyl y bobl.' Dengys hefyd fel y syniai Gruffydd am y gwahaniaeth barn o'r cychwyn fel dadl foesol yn ogystal a dadl esthetig, fel ymladdfa gwerthoedd.

Gruffydd a Saunders Lewis.

Beth pe bai dehongliad Lewis Olifer yn wahanol i un Enoc a Gwyn?

Dymunwn iddi adferiad llwyr a buan ac estynnwn iddi ac i Mrs Sally Lewis, chwaer Mr Jenkins ein cydymdeimlad llwyraf.

Yr wyf yn amau nad oedd gan ein gwron fawr o amynedd chwaith at ei gyfoeswyr ymhlith y beirdd yr oedd cynffon y weledigaeth hon yn chwipio'u dychymyg, sef y rhai megis Saunders Lewis a Gwenallt a fynnai gysylltu'r Gymru oedd ohoni yn y tridegau gyda rhyw Gymru reiol ufudd-Gristionogol mewn gorffennol di-ffaith.

(Robyn Lewis, Pwllheli)

Marwolaeth Trist oedd clywed am farwolaeth sydyn John Lewis a fu ar staff llyfrgell Pencoed am flynyddoedd cyn ymddeol.

Yn wahanol i nofelau Lewis Jones, nid un prif gymeriad sydd yn Traed mewn Cyffion, ond dau.

Yma yng Nghymru bu protestio yn erbyn y bwriad i foddi Capel Celyn ac 'roedd Saunders Lewis wedi cynhyrfu'r dyfroedd yn ei ddarlith 'Tynged yr Iaith'. Ond 'roedd oes y brotest yn lledaenu drwy'r byd, y duon yn yr Unol Daleithiau a'r mudiad heddwch newydd a godasai o ganol tanchwa Hiroshima a Nagasaki.

Mae Huw Lewis, Heledd Gwyndaf, Danny Grehan a Ffred Ffransis yn wynebu cyhuddiadau yn ymwneud â threfn cyhoeddus am eu rhan yn y brotest Deddf Iaith Newydd yng Nghaerdydd ar Ionawr y 6ed.

Cofnododd y bardd Gwyneth Lewis daith ei chefnder syn ofodwr i'r gofod i wasanaethur telesgôp Hubble mewn ffordd huawdl yn ei chyfrol o farddoniaeth Zero Gravity.

Onid ydym yn ymwybodol iawn o gwmni Saunders Lewis ei hun wrth iddo'n tywys trwy hanes ein llenyddiaeth?

Pob dymuniad da i Bethan Lewis, Yr Acer, Rhys ab Owain, Glyn Uchaf ac Emyr Lewis , Ty'r Llythyrdy sydd wedi symud i Ysgol Y Creuddyn.

Safai Lewis Olifer ac Enoc gyda'i gilydd, a Deilwen a gwraig Enoc yr ochr arall i'r bwrdd, a'r cwbl yn edrych mor anniddig a phe baent wedi cyfarfod â'i gilydd am y tro cyntaf mewn cynhebrwng.

Yn eu plith yr oedd Lewis Gwynne |Thomas o Lanbrynmair, rheolwr banc; William Green, argraffydd; Josiah Jenkins, Colomendy, meddyg; Sarah Anne Evans oedd yn rhredeg Ysgol Breifat i Ferched yn y Manor House.

Ni allwn weld pwy oedd ynddo, ond wedi iddo aros yn union oddi tanom, neidiodd Lewis Olifer allan yn heini, gan ddal y drws yn agored.

Ar y bore Sul, cafwyd cyfle am drip sydyn i weld y gromlech ym Mhentre Ifan - unwaith yn rhagor o dan arweiniad gloyw Lyn Lewis Dafis.