Daw'r gair 'ystwyll' o'r gair Lladin am 'seren', a'r seren a arweiniodd y Doethion i Fethlehem yw'r un yr ydym yn sôn amdani.

Bu'r blasuron Groeg a Lladin yn sylfaen i addysg yng Nghymru, fel yng ngweddill Ewrob, o'r Oesoedd Canol hyd y ganrif ddiwethaf.

Y mae'r Athro Koutroubas hefyd yn fardd, yn cyhoeddi cyfrolau o gerddi mewn Lladin a Groeg.

Mae'r emynau yn newydd, y marwnadau yn gorff o gofiannau newydd, yr oedd Bywyd a Marwolaeth l~fon-emphus yn waith newydd' nad oes un platform iddo yn Saesonaeg, Cymraeg, nac yn Lladin', ebe'i awdur.

Dywedodd Thomas Sebastian Price o Lanfyllin mewn llythyr Lladin yn 1700 fod y Gymraeg erbyn hynny wedi peidio â'i harfer oddieithr gan y werin iselradd.

Y rheswm pennaf am hynny, y mae'n siŵr, yw cymhlethdod rhyfeddol y traddodiad testunol; at hynny ystyriai ysgolheigion Lladin, o gyfnod y Dadeni ymlaen, mai gweithiai clasurol a phatristig a haeddai eu sylw hwy, ac er bod i feirniadaeth destunol le blaenllaw ar raglen waith rhai o'r miniocaf eu meddwl ymhlith yr ysgolheigion hynny, bach iawn o le a roesant yn eu llafur i lenyddiath Ladin yr Oesoedd Canol.

Cyfieithu o'r Lladin i'r ieithoedd brodorol, a'r Gymraeg yn eu plith, oedd y ffordd bwysicaf o gyflawni hyn oll, cyfieithu, fel y dywedodd Thomas Wiliems, 'pob celfyddyt arbenic or gywoethoc Latiniaith yr geindec Gymraec einom'.

Anllythrennog hollol, fel y buasid yn tybio, yn eu mamiaith ac yn Lladin, oedd mwyafrif llethol lleygwyr y cyfnod.

Gan fod i bob rhan ei enw Lladin roedd yn ofynnol ei dysgu a'u cofio i gyd ac mae'r mân esgyrn a geir yn yr arddwrn a'r llaw, yn unig, yn niferus iawn.

Cyfeirias gynnau at Jean Markale a'i amheuaeth o darddiad Lladin yr enw Arthur.

Yn Lladin, felly, hyd yn oed yn ugeiniau a thridegau'r ail ganrif ar bymtheg, y dewisodd Dr John Davies lunio ei ddadansoddiadau ysgolheigaidd ef o eirfa a gramadeg yr iaith Gymraeg.

Er eu trwyddedu, fodd bynnag, 'roedd cryn wrthwynebiad i'r Beiblau Saesneg hyn, gan eu bod yn cefnu'n aml ar destun cyfarwydd y Fwlgat, a chan fod eu Saesneg cartrefol yn taro'n chwithig onid yn gableddus ar glustiau a ymhyfrydai yn sŵn mawreddog, litwrgi%aidd y Fwlgat Lladin.

Proses ddamweiniol bron oedd hi, ac yn wir, parhaodd Lladin yn ei bri fel cyfrwng mynegiant ochr-yn-ochr a'r cynnydd yn yr ieithoedd brodorol, o leiaf mewn rhai meysydd.

Nid oedd Coverdale yn hyddysg yn yr ieithoedd gwreiddiol, ac y mae ei fersiwn yn seiliedig ar fersiynau Lladin Pagninus ac Erasmus, ar fersiwn Almaeneg Luther ac ar fersiwn Saesneg Tyndale.

Roedd Alun yn Form Three neu Four - heddiw Blwyddyn naw neu ddeg yn yr Ysgol Gyfun, ac yn derbyn gwersi Lladin.

Gwefroedd gweld pobl ifanc o Japan, China, De Affrica, gwledydd Ewrop, ac amryw wlad arall yn cyd- ganu mewn Lladin, Cymraeg, Saesneg, iaith Sweden, Swahili, ac Almaeneg.

gramadegau Lladin dau Rufeiniwr, Aelius Donatus a Priscian, a roes ffrmawaith i astudiathau Lladin gramadegwyr yr Oesoedd Canol.

Y mae cyhoeddi'r gyfrol ddeniadaol hon yn ddigwyddiad o bwys mawr i'r rheini sy'n ymddiddori yn nhestun Lladin Historia Regum Britanniae Sieffre o Fynwy.

Ond yn wreiddiol, enw ar y planhigyn oedd y gair Lladin 'caulis', gan nad beth am 'brassica'.

Fel arfer byddwn yn dod yn top yn fy nosbarth mewn Lladin a Ffrangeg.

Dros amser, fe drodd dyneiddiaeth o fod yn fudiad a nodweddid yn bennaf gan barch at ddysg yr Hen Fyd, mudiad a wreiddid yn arbennig yn y diwylliant Lladin clasurol, i fod yn fudiad a oedd yn hybu'r ieithoedd brodorol, ac, i raddau llai, ddiwylliant brodorol yn ogystal.

Lladin oedd iaith wreiddiol y bucheddau hyn, ond cyfieithwyd nifer ohonynt i'r Gymraeg yn y cyfnod canol.

Yn ei lyfr ar y 'Brenin Arthur' y mae'r awdur Llydewig/Ffrengig Jean Markale wedi galw sylw at y ffaith ddigon hynod nad yw'r un o'r testunau Lladin cynnar na chanoloesol yn defnyddio'r ffurf Artorius am Arthur.

Daw'r gair asid o'r Lladin acidus, sy'n golygu sur.Ceir cannoedd o asidau naturiol, hyd yn oed yn ein gerddi.

Yng nghanol y plât hwn mae asgwrn bychan yn syth i fyny; un a elwir yn Lladin yn crista gallii sef crib y ceiliog.

Hawdd y gallai arddel datganiad hysbys y dramodydd Lladin, Terentius, "Homo sum: humani nil a me alienum puto% - "Dyn wyf: nid ystyriaf ddim dynol yn ddieithr imi%.

Y pryd hynny roedd yn rhaid cael 'credit' yn Lladin cyn cael y cymwysterau hanfodol i gael eich derbyn i Brifysgol Cymru.

Taffy was a Welshman, Taffy stole my heart not beef gan ychwanegu'r geiriau Lladin, Sapiens Fidelis - doeth a ffyddlon.

Ond nid yw'r ffaith i'r Lladin barhau yn lingua franca dysg, yng Nghymru megis mewn gwledydd eraill, yn newid dim ar frwdfrydedd sylfaenol, ac egniol, y dyneiddwyr dros yr iaith Gymraeg.

Beth arall a ysbrydolodd T Gwynn Jones i gyfieithu nifer o epigramau Groeg, ac ychydig o'r Lladin, a'u casglu dan y teitl Blodau o Hen Ardd?

Sonia am ddarllen y beirdd Lladin fel gwaith cartref yn ystod gwyliau'r ysgol a phrofi eu 'clasuroldeb dwys', ac wedyn troi at y llyfr Cymraeg newydd, a chael cymaint o bleser ynddo nes gadael 'ei Horas a'i Gatwlws ar y llawr, / Yntau ar newydd win yn feddw fawr'.

Ar yr un pryd, rhoes ei hyfforddiant mewn Lladin fynediad rhwydd iddo i drysorau byd clasurol Rhufain.

Yn y gweddi%au Lladin hyn honnir bod Santes Dwynwen wedi dod i Gymru o Iwerddon a'i bod wedi cerdded dros y môr.

Fe ddichon ei fod ef, fel William Salesbury o'i flaen, wedi ymddiddori yn y llenyddiaeth grefyddol Gymraeg (cyfieithiadau gan mwyaf o'r Lladin) a gafwyd yn sgîl deffroad y drydedd ganrif ar ddeg (gw.

Llyfr ar gerdd dafod oedd hwn yn cynnwys talfyriad Cymraeg o ramadeg Lladin ysgolion yr Oesoedd Canol - y dwned, fel y gelwid ef gan y beirdd Cymraeg.

O ganlyniad roedd Alun Owen yn gwybod ei Feibl yn Gymraeg ac yn Lladin, ond prin o gwbwl yn Saesneg).

Felly, er mwyn ceisio'u paratoi hwythau i allu hyfforddi eu praidd bu raid cyfieithu i'w mamiaith ar eu cyfer lawer o lenyddiaeth grefyddol yr oes a ysgrifenasid yn Lladin yn wreiddiol.

Uniaith Almaeneg - iaith y visitors - oedd y rhybudd llefrith-ar-werth yn ymyl hafoty Funtauna, ond y bwlch ydyw'r ffin rhwng tai pren Davos a thai carreg yr Engadin, rhwng Almaeneg unigryw y Walseriaid a'r ffurf ar Reto-romaneg a elwir mor briodol yn Lladin.

Y ffurfiau Lladin a ddefnyddid am Arthur yn ddiweddarach oedd Arturus, Arthurus, Arthurius, ac ymlaen.

Yn eu rhagymadroddion a'u cyflwyniadau gadawodd y dyneiddwyr inni gorff o ysgrifennu, yn Gymraeg ac yn Lladin, sy'n allwedd, na cheir mo'i thebyg mewn cyfnodau eraill, i ddeall meddwl a chalon cyfnod.

Dysgodd hefyd grap lled dda ar y Ffrangeg a'r Lladin, a medrai ddarllen y Beibl Hebraeg.

Yno, wedi tri thymor yn Ysgol Ramadeg Hendy-gwyn, bu Euros mewn peth cyfyng gyngor beth i'w wneud, a bu am ysbaid yn astudio Lladin a Hanes ar ei ben ei hun gartref.

Y mae eisoes yn son am Ewropeaeth, ond yr hyn a olyga ydyw safonau y gwledydd Lladin, Ffrainc yn arbennig, ac y mae'n ddiddorol sylwi nad oes gan yr Almaen nac Awstria na'r Iseldiroedd na Sgandinafia ddim lle ym mhatrwm y safonau "Ewropeaidd" hyn.'

'Naddo', ebe yntau, 'roeddynt yn mynd yn uchel', gan dywallt cynnwys y sach ar yr aelwyd - hen lyfrau Groeg, Lladin, Hebraeg, etc.

Ac enw Lladin, ebr Collingwood, oedd Arthur, yn tarddu o Artorius, enw hysbys ym Mhrydain Rufeinig.

Gwelir rhyw gymaint o ddylanwad Lladin a Groeg yng ngwaith rhai o awduron rhyddiaith y Dadeni Dysg: meddylier, er enghraifft, am ragymadrodd Gruffudd Robert i'w Ramadeg Cymraeg, lle y mae'r awdur yn amlwg yn efelychu dulliau Plato a Cicero o ysgrifennu deialog.

'Ef yw ystor cerddorion', 'prydyddion a faeth' medd Dafydd y Coed amdano, 'ei noblau yn fau' medd drachefn am yr 'hael cerddwriaidd', a Dafydd biau'r cyfeiriad tra hysbys at y llawysgrifau a oedd yn ei feddiant: yr Elucidarium, 'Ystoryaeu Seint Greal' (yn ol pob tebyg) ac annales, sef cronicl Lladin neu Gymraeg, fe ellid barnu.

Yn unol a'r egwyddor hon ceir Salesbury yn gyson yn arfer geirfa hynafol, yn rhoi'r flaenoriaeth i eiriau Lladin eu tras ac yn amrywio'i eirfa, ei ffurfiant a'i gystrawennau hyd eithaf adnoddau'r Gymraeg.

Yn ei rhagair mae hi'n esbonio mai ceisio gweld ystyr, fel y mae'r gair hwnnw'n tarddu o'r Lladin historia, y mae Layard wrth drafod Culhwch ac Olwen.