Rwy'n amau a oes perygl i fywyd o gwbl pan yw'r dynion hyn ar y llongau."

Oherwydd cyflwr bregus y llongau a pheryglon y môr o gwmpas arfordir Gogledd Cymru, enillodd morwyr yr ardal barch ac enw da fel rhai medrus a meistrolgar wrth eu gwaith.

safodd y pedwar i weld eu llongau 'n taro 'r dŵr ^ r ac yn troi 'n ansicr i nofio i lawr yr afon, ac yna rhedodd y bechgyn nerth eu traed tua 'r fan lle cymerai 'r afon dro llydan, braidd fel pedol ar ymyl y ffordd ac yn ôl wedyn.

Gwaetha'r modd, ni roddid ystyriaeth ofalus i fesurau diogelwch ar y llongau, ac roeddent yn cael eu gorlwytho'n ddychrynllyd yn aml.

Byddai'n well iddo fod gartre heno rhag ofn y byddai Sam Llongau yn teimlo fel rhoi cweir i'w wraig.

Yr oedd y profiad newydd hwn yn llawenhau'i ysbryd, a'i synnu, braidd, gan mor anesmwyth oedd hynt y llongau yn nygyfor y tonnau a oedd dipyn yn fwy ymchwyddol na neithiwr.

Yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg daeth Porth Amlwch yn ganolfan adeiladu llongau bwysig, a hwyliai llongau o Borthaethwy i bedwar ban byd.

Bywyd caled a pheryglus oedd bywyd y llongau hwyliau.

Ond, er bod traddodiad diwydiannau trymion De Cymru yn cael sylw mawr, anwybyddir adeiladwyr llongau a llongwyr y Gogledd i raddau helaeth, sef y bobl a sicrhaodd gyfoeth i'r ardal ac a alluogodd i lawer o gapeli, ysgolion a cholegau'r rhanbarth gael eu hadeiladu.

Rhoddodd y galw mawr am lechi Gogledd Cymru yn ystod y ganrif ddiwethaf gyfle i'r ardal ddatblygu fel man allforio unigryw ac, oherwydd pwysau a maint y cynnyrch, y llongau hwylio a ddarparai'r dull gorau o gludo.

Bu Douglas yn hedfan mewn un uwchben llongau i edrych ar eu hôl.

Y llongau rhyfel yn tanio eu gynnau er cof am y rhai anffodus a fu farw dros eu gwlad yn y Rhyfel.

Dyna'r adeg y byddai wedi mynd i'r môr ar un o'r llongau gwyliau oedd yn morio am rai wythnosau ar hyd a lled y byd.

Bu Mathew Fontaine Maury, swyddog yn llynges America, yn casglu gwybodaeth am flynyddoedd gan gapteiniaid llongau am eu profiad o wyntoedd a moroedd mewn gwahanol rannau o'r byd, er mwyn paratoi siartiau i ddangos y llwybrau lle gellid disgwyl y tywydd mwyaf ffafriol i gyflawni mordeithiau cyflym.

Nid yw'r tŷ yn bell o'r harbwr ac o'm stafell fechan gallaf weld y llongau bychain yn hwylio'n ôl ac ymlaen i Gymru.

Un o rhesymau am y mordeithiau hir oedd gorchymyn Morlys Prydain i gapteiniaid llongau ddilyn y llwybr heibio Tenerife, Ynysoedd Cape Verde, i lawr i Rio de Janeiro ac yna i Cape Town.

Yr oedd i Ogledd Cymru ran bwysig yn y gweithgaredd hwn gan mai yma yr oedd gwreiddiau llawer o'r perchnogion llongau.

Defnyddir grisial o'r fath gan beirianwyr electroneg mewn llu o gylchedau fel rhybudd lladrad, trap radar i reoli cylfymder, neu i arwain llongau olew i borthladd.

Wedi bod ar y môr ers wyth mlynedd ar hugain, meddai, ac yr oedd yn fêt ar un o'r llongau cyntaf i fynd drwy'r Suez Canol ar ôl i'r culfor hwnnw gael ei agor chwe blynedd yn ôl, ac yr oedd yr hen forwr yn ddisgrifiwr byw.

Gyda'r nos yn yr haf byddai'r meinciau i lawr ger Penycei yn llawn o ddynion mor, pawb a'i bibell yn ei ben yn hel atgofion am hynt a helynt cychod a llongau.Clywid enwau llefydd fel Valparaiso, Taltal, Callao, Buenos Aires, Cape Town, Hambro a Genoa yn amlach o lawer na llefydd fel Pwllheli a Chaernarfon.

Gellir cymharu'r ffyniant yn y diwydiant llongau yng Ngogledd Cymru yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg â'r twf yn y diwydiannau glo, haearn a dur yn Ne Cymru.

Argymhellir y diffiniad canlynol ar gyfer dibenion y papur hwn, sef bod archaeoleg môr yn wyddor, lle cyfunir sawl disgyblaeth gan geisio cynyddu ein gwybodaeth am weithgareddau morwrol dyn drwy archwilio gweddillion llongau a safleoedd tanfor.

Cwyd y ddau dwr ar y penrhynau i'n hatgoffa fod creigiau fel dannedd draig yn barod i rwygo llongau'n grybibion.

Er mai Mi Welais Long yn Hwylio ydy teitl y llyfr, nid llongau'n hwylio yw canolbwynt y stori.

Rhaid pwysleisio bod rhai o'r llongau hwyliau mwyaf prydferth a welodd dyn erioed.

Y prif broblem oedd dull yr ymchwiliad; eisoes bu sawl ymdrech i ddarganfod gweddillion llongau yn aflwyddiannus oherwydd y cerrynt cryf a maint y Swnt ei hun.

Wel wrth gwrs da' chi'n gorfod cofio mai Sais Gymry oedd fy rhieni i ynte a phan symudodd fy nheulu o Gaerdydd, wel Morgannwg, i Gaergybi roedd fy nhad yn swyddog ar y llongau ac roedden ni yn ymdroi ymhlith y Saeson neu'r Sais Gymry ynte.

Y mae hanesion eraill am wragedd ar fwrdd llongau hwyliau ond nid yw pob un yn hanes hapus o bell ffordd.

Wrth edrych draw tua Betws y Coed a Dyffryn Lledr gwelwn fod y niwl wedi aros yn y dyffrynnoedd gydol y dydd gan adael y copaon fel llongau yn llygad yr haul.

Cychwynnodd tua'r angorfa'n or-brydlon, a gwylied llongau'n dod i mewn ac yn ymadael.

A llwyddodd yr Eglwys Bresbyteraidd hithau, â llawenydd, fel y rhai a aent i'r môr mewn llongau a gwneud eu gorchwylion ar ddyfroedd mawr, chwedl y salmydd, i gyrraedd 'i'r hafan a ddymunent'.

gobeithient, trwy redeg ar draws y cae, gyrraedd y safle manteisiol hwn o flaen eu llongau, ac os byddai 'r rheini 'n dal i fynd aent ymlaen at bont trillwyn, a 'r llong gyntaf dan y bont fyddai 'n ennill.

Cytunai a Towson ynglyn a phwysigrwydd addysgu meistri llongau i ddefnyddio offer gwyddonol, megis y sextant a'r chronometer, i'w ddefnyddio offer gwyddonol, megis i'w galluogi i fordwyo ar hyd y Cylch Mawr, neu o leiaf i ddilyn y llwybr cyflymaf i gyrraedd pen eu taith.

Er bod pedwar deg wyth wedi marw allan o bron i bymtheg can o garcharorion, morwyr a milwyr a gludwyd mewn un ar ddeg o longau, roedd Capten Arthur Phillip wedi cyflawni un o fordeithiau enwocaf hanes y mor, dros bymtheng mil o filltiroedd heb golli'r un llong.Roedd y marwolaethau'n llawer mwy yn y llyngesau a'i dilynodd oherwydd gorlwytho, prinder bwyd, creulondeb annynol ac afiechydon a oedd yn deillio'n anorfod o'r sefyllfa ar y llongau, a'r ffaith bod y fordaith mor hir.

Disgrifiwyd y sgwnerau hyn, y Western Ocean Yachts, fel llongau "eithriadol o brydferth, ar lawn hwyl neu wrth angor; yn wir, y rhai prydferthaf yn hanes llongau hwylio%.

I Bwllheli y daeth y Bargyfreithiwr Walter Glyn, tra ar ei wyliau ym Mrynhir, Cricieth, yn lle ymuno â busnes llongau ei dad yn Lerpwl.

Llongau bach piau hi heddiw, a'r rheini'n mynd ar negeseuon pwrpasol i'n cyfnod.

Cawsant eu disgrifio fel "morwyr di-ail cyn belled ag yr oedd elfennau morwrio a hwylio llongau bychain yn y cwestiwn".

Mae milwyr ym mhobman, yn paratoi i fynd ar fyrddau'r llongau hwyliau.

Fe fu cynnydd yn nifer y llongau pysgota ym Mae Caerfyrddin a rhain yn ychwanegu at brysurdeb y lle wrth ddod i mewn i gysgodi adeg stormydd a dadlwytho yr helfa bysgod.

Yn wir, pan fyddai morladron yn goresgyn llongau Sbaen un o'r pethau cynta fydda nhw'n i wneud, ar ôl lladd a mwrdro'r dynion a gwenu'n hyll ar dywysoges efo'u cyllyll yn eu cegau a hen hedsgraff eu nain am eu pennau, fyddai taflu'r sacheidia Cacao dros y bwrdd i'r eigion.

Roedd gan ei pherchenogion hi, teulu Davies Porthaethwy, o leiaf deg llong, llongau mawr yn y cyfnod hwn, ar yr un fordaith, i gyd yn cludo cannoedd o deithwyr a nwyddau, ac ar draws y Fenai yng Nghaernarfon, roedd cartref John Owen, Ty Coch un o feibion teulu Rhuddgaer, Mon yntau'n berchennog ar longau a hwyliai i Ogledd America ac Awstralia.Ceir rhywfaint o'u hanes hwy yn y bennod nesaf.

Roedd hwn yn ateb dibenion y fasnach yn well gyda doc mewnol a gatiau trymion i gronni'r dþr fel bod llong yn medru cael ei llwytho beth bynnag oedd stad y llanw a'r offer diweddaraf i hwyluso'r gwaith o drafod a llwytho'r llongau.

Serch hynny, yn groes i'r hyn a gredai'r mwyafrif o bobl, ychydig o garcharorion a fu farw ar fwrdd y llongau carchar a deithiai i Awstralia a 'does dim sail i'r cyhuddiad cyffredin mai diffyg cydymdeimlad ar ran yr awdurdodau fu'n gyfrifol am farwolaethau afraid yn ystod y siwrnai hir.

Yr un fath ag efo llongau pan aeth berfa bren yn ferfa haearn yr aeth y rhamant ohoni.

Tua diwedd mis Gorffennaf, cytunodd y prif gwmnfau llongau i gydnabod Undeb y Morwyr a rhoi cyflogau uwch i w aelodau.

O na bai'n cael llonydd ganddynt i ddilyn ei briod waith ei hun: troi melinau gwynt i falu grawn yn fwyd i'r plantos, llenwi hwyliau gwynion llongau a'u gwthio dros groen yr eigion, dal ei law dan esgyll adar mawr a mân.

Anfonais ddegau o lythyrau i wahanol gwmniau llongau ond ni ddaeth yr un atebiad.

I'r tadau Methodistiaid Calfinaidd ym Mon, ac yn wir ym mhob ardal yng Nghymru bron, roedd Gwyddelod a Phabyddion i'w hosgoi ar bob cyfrif, ac felly roedd llongau Cymreig yn perthyn i Fethodistiaid Calfinaidd Cymraeg, gyda chapteiniaid a swyddogion a oedd yn aelodau o'r un enwad, yn llawer mwy deniadol na llongau porthladdoedd Lloegr a oedd yn llawn o Wyddelod tlawd, afiach.Dyma pam y daeth llongau Davies Porthaethwy mor boblogaidd a chawsant lwyddiant ysgubol yn y fasnach i Ogledd America, gyda'u llongau'n cludo llechi ac ymfudwyr i Quebec, Efrog Newydd a New Orleans, ac yn dychwelyd gyda llwythi gwerthfawr o goed Gogledd America i adeiladu tai a llongau yn yr hen wlad.

Rhoddodd y doc newydd yr holl wasanaeth i'r cynhyrchwyr glo hyd nes i'r llongau fynd yn rhy fawr i ateb maint y doc.

Trwy wneud hyn, wrth gwrs, roeddynt yn mentro i fyd o eira a rhewfryniau, ac yn nyddiaduron teithwyr y cyfnod cawn lu o gyfeiriadau at y cyffro ofnadwy yn eu mysg wrth edrych allan a gweld eu llongau yng nghanol cylch oi rewfryniau uchel.

Cyn diwedd streic y Cambrian, penderfynasai Undeb y Morwyr ymwrthod â gwaith o fis Gorffennaf ymlaen, nes bod perchnogion y llongau yn cydnabod yr undeb ac yn talu cyflogau mwy rhesymol.

Roedd ef yn swyddog efo cwmni llongau WJ Tatem ,Caerdydd.

Hanes Megan yn mynd am wyliau i Abergwaun at ei thaid sydd yma, lle mae'n gallu gweld y llongau'n hwylio am Iwerddon a breuddwydio am ddod o hyd i neges mewn potel ar y traeth.

Gyda'r arian fe lenwid howldiau'r llongau â baco, cotwm, siwgr a rwm a chludo'r rhain yn ôl i Lerpwl a phorthladdoedd Prydeinig eraill.

Ffynnodd y diwydiant adeiladu llongau hefyd, gydag Amlwch a Phorthmadog yn cynhyrchu sgwnerau masnach o safon uchel iawn a galw mawr amdanynt.

Cofiodd am y llongau anferth oedd wedi diflannu heb i neb glywed sôn amdanyn nhw wedyn, am donnau oedd yn uwch na phen uchaf goleudai, am fôr oedd yn medru torri concrit trwchus yn union fel petai'n blisgyn wy.

Pe bai o ddim ond yn adrodd mwy o hanes blynyddoedd diweddaraf ei yrfa ar y llongau mawr a âi o Lerpwl a'r hyn a welsai yn y Dwyrain Canol a'r Dwyrain Pell, fe fyddai hi'n fwy na pharod i wrando.

Gwaith arbennig yr adeiladydd llongau,Donald McKay, ac athrylith y cynllunydd, John Griffith, a greodd y cliperi cyflym gyda'u llinellau hyfryd a'u mastiau uchel yn llawn hwyliau, llongau megis y Lightning a'r Flying Cloud ac yn y bennod nesaf ceir ychydig o drafodaeth am y cysylltiad Cymreig a'r llongau enwog hyn.

Llyfr ydoedd am longau, eu gwneuthurwyr a'u capteiniaid ac roedd ynddo luniau o rai o'r llongau a hefyd adroddiadau manwl o'u teithiau.

Roedd hwn yn ateb dibenion y fasnach yn well gyda doc mewnol a gatiau trymion i gronni'r dŵr fel bod llong yn medru cael ei llwytho beth bynnag oedd stad y llanw a'r offer diweddaraf i hwyluso'r gwaith o drafod a llwytho'r llongau.

Meistri yr agerlongau bach a hwyliai rhwng Lerpwl a phorthladdoedd y Fenai oedd Capten Evans a ChaptenTimothy, ac y mae'n bur debyg fod nifer o'r ymfudwyr yn gwneud y fordaith o'r Fenai i Lerpwl, y cam cyntaf o'u teithiau i wledydd pell, ar eu llongau nhw.

A gofynnwch i Mrs Morris ddangos i chi ble mae'r llyfrau sy'n olrhain hanes capteiniaid a'u llongau.

Mae ef wedi rhoi benthyg llongau ` ac arian iddo.

Euthum efo nhw gan fy mod wedi cael llythyr gan Capten William Griffiths, Trefaes, i fynd i weld dyn pwysig o'r enw Mr Pringle yn swyddfa cwmni llongau Furness Withy yn y Liver Buildings.

Wrth ddarllen hanesion am longau hwyliau mae un peth yn sefyll allan yn amlwg iawn, sef pa mor amrywiol ydyw'r cymeriadau sydd yn gapteiniaid ar y llongau yma.

Bryd hynny 'roeddem yn adnabod pob cwch yn y bae ynhgyd a'r llongau a fyddai'n galw'n achlysurol, megis y Charles McIver, llong berthynol i Trinity House a ddeuai i archwilio goleudy St.

Gwna hyn ni i feddwl mai perchenogion y llongau oedd yn gyfrifol am fod y bwyd yn dda neu beidio.

oherwydd bernid mai dyna oedd galwedigaeth nifer fawr o'r merched o'r dinasoedd a deithiai i Awstralia ar y llongau carchar.

Ar fordaith yr oedd porthladdoedd Bilbao a Santiago yn agos iawn i Nantes a Concarneau ac yr oedd digon o fynd a dod rhwng y ddwy wlad, yn enwedig gyda llongau nwyddau.