b) fod cyfeiriadau at statws Saesneg fel iaith swyddogol yn neddfwriaeth Ewrop, ac chyfeiriadau at ddefnydd swyddogol o'r Saesneg mewn deddfau a chonfensiynau eraill, e.e. yn San Steffan ni chaniateir defnyddio unrhyw iaith heblaw Saesneg.

"Wnaethon ni jest beidio'i ddefnyddio fo yn Llanrwst.

Arferai Aggie ddarparu bwyd i ni am bris rhesymol iawn.

Bydd y gêm yn dechre am bump o'r gloch ein hamser ni.

Aethon ni ar y blaen eto heno - ni wedi gwneud hynny yn erbyn Armenia ac yn erbyn Norwy.

`Gyda phleser,' ebe Harri, `ond i chwi fod yn gyfrifol i mi am ganpunt os digwyddiff rhwbeth iddo.' `Dim peryg,' ebe'r Yswain, ac ychwanegodd, `ond tyrd dy hun efo ni, mi fydd yn dda gen i dy weld yn y cwmni.' Diolchodd Harri iddo, a theimlai yn hynod o hapus fod ei feistr tir wedi ei wahodd i ymuno â'r boneddigion oedd yn myned ar ôl y cŵn ddydd Llun, ac ni wnaeth efe ddim arall bron hyd y dydd penodedig ond ei daclu ei hun a'i geffyl ar gyfer yr amgylchiad.

Ar ôl mis, serch hynny, mae llawer o blant VIC yn ein nabod ni ac yn ein croesawu wrth i ni gyrraedd.

Bydd rhaid i ni ddychwelyd at yr ysgolheigion crwydrad.

Bu Henry Jones fyw'r rhan fywaf o'i oes trwy gyfrwng y Saesneg, ond ni wybu ef erioed amau ei Gymreigrwydd nac amau beth oedd ystyr bod yn Gymro.

Ac meddai yn y Gynhadledd fis Mehefin dan gysgod Dinas Brân (a lle well nag yn nghartref Eisteddfod y Byd): 'Bydded i nynni yma, o Gymry, fod yn gosmopolitaneiddrwyddiediciach nag o'r blaen, a bydded i ni dderbyn 'a few ..' a 'few..' .

A thrwy'r cwbl, y mae rhywbeth hoffus yn ei ddiniweidrwydd ac ni ellir ond rhyfeddu at ei ymgysegriad i waith canolog ei fywyd - pregethu.

A 'does arna i ddim eisio bod yn rhy hy - ond gan ein bod ni wrthi hi, beth am y flwyddyn wedyn?' Tri chyhoeddiad ymlaen !

Ar ambell brynhawn Sadwrn yn yr haf âi â ni am dro i fyny at y Marchlyn am bicnic, ac yno ar lan y llyn adroddai hanesion am arwyr Cymru Fu wrthym.

Adeiladu byd mwy cyfiawn Na'n byd ni ddoe.

Ac o blith y mewnfudwyr hyn y caem ni ein cynulleidfa.

Aeth fy chwaer i fyw i Fethesda ar ôl priodi, a'r Nadolig cyntaf i ni fod hebddi cafodd Mam y ffliw neu rywbeth, bu'n wael iawn, a gorfu iddi aros yn ei gwely.

Ac iddo ef ni all fod tyndra rhwng gwyddoniaeth a ffydd.

Ac eto, er holl ddatblygiadau cymdeithasegol a thechnolegol ein hoes ni, ac er y cynnydd ymddangosiadol yn ein haddysg, rhoddir pwys o hyd ar lawer iawn o hen goelion gwerin ein hynafiaid a chaiff eraill eu haddasu a'u creu o'r newydd.

"Beth bynnag am gymhelliant, beth bynnag am fwriad, elli di ddim osgoi'r ffaith fod hyn oll yn newid ein sefyllfa ni."

`Norman Croucher, i dderbyn medal am roi cymaint o wasanaeth i fynydda!' Ni fedrai'r gynulleidfa yn Neuadd y Dref Kensington gredu'r fath beth.

Ar ol gweithio'n galed i fagu'r giang, ni chafodd Tomos Huws a'i wraig ddim am eu llafur ar wahan i'r hawl i lywodraethu'r ty.

Ac mi fasa'n o ddrwg ar aml un ohonom ni oni bai am y rheiny.

`Mae undod Arabaidd yn dibynnu ar genhedlaeth newydd'; `Ni yw'r genhedlaeth i wneud hyn oherwydd ni yw cenhedlaeth y dicter'; `Rhaid i ni gael chwyldro i ennill rhyddid i'r byd Arabaidd'; `Dylai America losgi yn uffern'.

"Ond mae gynnon ni garafan.

A fydden ni'n sefyll yng Nghyffordd Llandudno?

"Pam y gwnaethoch chi ddianc ar ôl y noson gyntaf a chithau wedi addo cynnal ail noson?" "Gwyddwn yn iawn y buasen ni'n eu trechu nhw'n hawdd, meddai Bholu, "ac felly ni fuasai neb eisiau dod i weld y cwshti ar yr ail noson." Rhoddodd ei law yn ngheg y sach a chydiodd mewn dyrnaid o bapurau gan eu rhoi i mi.

"Mae rhai yn fodlon rhoi cyfle i ni, ond mae llawer iawn o rai eraill sydd ddim.

"Ein dyfodol ni'n sicr, a Maes y Carneddau'n ddiogel - darn o Gymru wedi ei achub." Tynnodd ei llaw yn dyner dros y clais ar ei dalcen, clais oedd yn dechrau diflannu erbyn hyn.

Anglicanaidd yng Nghymru yn dod i rym, ond oherwydd y Rhyfel ni weithredwyd y ddeddf hyd 1920.

A dyna ni.

`Mae e'n frawychus.' `Efallai ...' `Efallai beth?' `Efallai mai rhybudd yw e, ac y dylsen ninnau adael hefyd.' Ni fu'r bobl yn hir cyn penderfynu.

Aeth John Griffith Williams a ni i gyfnod Owain Glyndwr yn ei nofel swmpus Betws Hirfaen.

"Mae'n rhaid i ni saethu Hurricane hwn i lawr!" rhuodd un o swyddogion y Lufftwaffe, llu awyr yr Almaen.

'Be wnawn ni efo nhw yw'r cwestiwn.'

Ac yn y fan yma mae'n dda i ni gofio beth yw gwerth y darnau yn y gêm.

Ar ôl i ni fod yn y farchnad, ac i Anti Nel brynu menyn yno, mi ddaethon ni'n ôl yma wedyn i ollwng y negas, a mynd i lawr i'r cei, i edrach os oedd cwch Uncle Danial yno.

'Begw' meddai Rondol 'chawn ni fawr o newid trwy deg gan neb yn yr ardal yma.

Affos ei hun a feirniadodd hefyd, ond rywfodd neu'i gilydd ni dderbyniwyd ei feirniadaeth mewn pryd i'w chyhoeddi.

Ac os ydi hi'n cau gwrando mi sleifia'i drwodd i'r cefn pan ga'i chefn hi a dy adael di mewn felly ac mi geith hi weld wedyn na tydan ni ddim yn wynt ac yn law drwg drwg go iawn.

`Mae problem gyda ni,' meddai.

Ar ôl rhybudd amserol a difloesgni Mr Saunders Lewis ynglyn â thynged yr iaith, fe aeth Cymdeithas yr Iaith ati i fynnu i'r Gymraeg ei phriod hawliau yn ei gwlad ei hun, ac ni wnâi ond y crintach warafun i'r mudiad hwnnw y clod am ennill yn ôl i'r iaith beth o'r bri y mae'n ei fwynhau heddiw.

Bod yr ACs yn cael adeilad, crand, gwerth chweil, gennym ni ar ôl iddyn nhw ddangos eu bod nhw'n haeddu bod mewn un.

Braint ac addysg oedd darllen ei sylwadau treiddgar yn y Western Mail yn dilyn yr Eisteddfod -- bechod na fyddent wedi eu cyhoeddi cyn yr W^yl; efallai y gallen ni fod wedi osgoi llawer iawn o helbul.

'Balchder aristocrataidd' awdur Gwaed yr Uchelwyr yw gwir wrthrych sylw Gruffydd, ni waeth pa mor amhersonol y cais fod.

Adeg honno roedd yna fudiad o'r enw yr Eingl Gymry, roedd cylchgrawn o'r enw 'Wales' ac roedd pobl yn dechrau sylweddoli eu bod nhw wedi colli rhywbeth, ac roedd yna rhyw duedd ynom ni er ein bod ni yn sgwennu yn Saesneg, i ni geisio dangos nad Saeson mohonom ni.

`Ci Ivan.' `Beth mae e'n ei wneud yn y fan hon?' `Ni fuasai'n gadael Ivan ond am un rheswm - i nôl cymorth.

Cred rhai y bydd y claf farw os daw dwy ochr yr Eryrod ynghyd o gwmpas y corff ond ni wyddys beth yw sylfaen y gred.

Ar ôl hynny ni feddyliodd unwaith am ddianc.

"Ond fe fydd yn rhaid i ni dalu ein costau teithio i'r gwaith mas o hynny hefyd.

Beth mae goleuni'r haul yn ei wneud, ar wahan i'n cynorthwyo ni i weld ac i deimlo'n gynnes?

'Bydd y boi 'na ar y bryn yn ein clywed ni.'

Ac os na fydd rhywun yn dod mi awn ni adre.' 'Ie,' cytunodd Gareth.

"Mi wnawn ni sgio i lawr at y lifft gadair acw ac wedyn cewch fynd lawr arni hi.

Brechdana' caws oedd gynnon ni'n tri, ac mi oedd Mrs Robaits wedi gneud rhai jam ac mi gawsom ni dipyn o'r rheini hefyd, a thamaid o'r deisan gymysg.

"Ddim hyd yma, neu fuaswn i byth wedi mentro ailadrodd yr holl stori wrthych chi heno." "'Rydym yn ffodus ein bod ni wedi gofalu am gaban," meddai fy ngwraig wrth i'r llong symud oddi wrth y cei yn Dover am un o'r gloch y bore.

Be gawn ni, deudwch?

Bwytewch y bacwn rwan, hogiau: os rhedwn ni allan o fwyd cawn fwyta'r cogydd." Ynghanol y chwerthin, llithrais i mewn i gael gair â'r bachgen oedd yn paratoi'r bwyd, roeddwn yn gweld posibilrwydd o ' tribal feud' yn mynd ymlaen tra byddem yno.

Arweiniodd y llwybr ni ymlaen at ochr y tŷ gwydr ac agorodd y bwtler ddrws i mi a safodd o'r neilltu.

Bu'r rhieni yn amyneddgar am amser hir ac ni phallodd eu brwdfrydedd a'u penderfyniad i gael addysg trwy gyfrwng y Gymraeg i'w plant yn y Rhondda.

"Allwn ni ddim,' ategodd y ffrind.

Aethpwyd â Siwsan, y plant a minnau i swyddfa er mwyn ein holi eto gan swyddogion oedd yn awyddus i wybod sut roedden ni'n ein hadnabod ein gilydd.

'Ac ella y byddwn ni'n agor y blanhigfa i'r cyhoedd, ychwanegodd Lleucu.

Ac yn ail, yn y seiat neu'r rhyddymddiddan a ddilynai'r ddarlith, gallech fentro y byddai'r hybarch Fyfanwy, o fewn pum munud eto, wedi mynd a ni oddi ar lwybr cul ein pwnc i ryw borfeydd gwyllt, os nad gwelltog.

A gawn ni awgrymu, felly, mai mynach oedd awdur y Pedair Cainc, ac efallai mynach o Lancarfan?

Be ydi Madam Wen?' Ond cyn i ni ateb torrodd un o aelodau'r Bwrdd ar draws, 'Mr Llywydd.

`Wedyn fe symudwn ni nhw ymlaen pan fydd yr eira'n cilio.' Roedd Ivan yn siarad â'i gŵn yn aml.

"Ond faswn i ddim yn licio i neb gael cyfla i intyffirio hefo o'ch blaen chi." Ac ar ôl hynny, y fi oedd y dyn i gyd, all the rage, chwadal nhwtha, a fynna hi neb i fynd â hi i'r Disco ond y fi, ac yno y buon ni tan yr oria mân.

"Er mai coesau metel sy ganddo, mae o yn gallu dinistrio ein hawyrennau ni yn well na neb bron!" "Rhaid wir," gwylltiodd Almaenwr arall.

cymaint gwell fyddai bywyd wedi bod i ni'n tair.

"Hitiwch befo, fe gawn ni fynd at yr afon fory." "Ac am bicnic ar y mynydd," galwodd Eira.

"Tyrd efo ni, Jabi boi, i sodro'r uffar bach." Roedd gan Jabas gywilydd mawr o'i dad meddw.

A dyna ni wedi sôn am Colin Stephens: onid llawenydd pur yw i ddyn weld maswr yn rhedeg fel y gwnâi hwn brynhawn Sadwrn?

`Mae'n rhaid i ni adael y lle yma,' atebodd Mr Henrickse.

'Be wnawn ni â nhw?' holodd Bleddyn, ei lygaid yn fawr gan ofn.

"Mae o'n lle hwylus dros ben i ni gan ei fod o'n lle tawel sy'n rhoi llonydd i ni fynd ymlaen efo'n gwaith."

A wyt ti wedi dod i'n difetha ni?

"Dydyn ni byth yn cael dim i'w yfed, dim ond cael te yn ein llygaid, te yn ein gwallt, te yn ein trwynau, a the ar ein crysau." A dyma'r dyn trwsio sosbenni yn cau un llygad ac yn meddwl yn galed.

Bu'n rhaid i ni aros am bedwar mis cyn chwarae gêm nesa'r grwp.

Ac mi gawsom ni hyd i'r gath wedi'i chrogi ar gangen y goeden afalau yn yr ardd.

Beth bynnag a ellid ddywedyd am waith Mr Jones yn cusanu genethod ieuanc iawn a fegir ganddo, ni welwn reswm yn y byd dros iddo barhau i wneuthur hynny wedi iddynt dyfu i fyny yn ferched ieuanc.

Aeth Algis Geniusas â ni i fynwent uwchlaw'r hen ddinas yn Vilnius, heibio i'r tai ble'r oedd cŵn bach y drefn gomiwnyddol wedi arfer byw, i fyny y tu hwnt i'r fynwent swyddogol lle'r oedd pwysigion y sustem Sofietaidd yn gorwedd dan eu marmor trwm, draw i fryncyn bychan lle'r oedd cyrff y gwladgarwyr i gyd.

`Mae'n golygu y byddwn ni'n gorfod mynd,' atebodd Mr Henrickse.

A yw hi'n bryd i ni ystyried pwysigrwydd y pentrefi "pasio drwodd" 'ma yng Nghymru?

Arhosodd ddwy noson gyda ni, a Mam oherwydd enwogrwydd yr ymwelydd efallai (ac fe'i gwnaed yn farchog yn ddiweddarach) yn fwy gofalus nag arfer, os oedd hynny'n bosibl, fod pob peth yn iawn: y prydau wrth ei fodd, y gwely'n gyfforddus, yr ystafell a'r llieiniau a'r hyn ac arall yn lân fel newydd.

(Profiad newydd tu hwnt a charlamus-gyffrous i ni oll, bid siŵr, fyddai hynny: O bydded i ni abersochio'r bur hoff bau oll - (a beth wedyn wneid i abersochio Abersoch ymhellach?

(g) Mae'n Duw ni yn ddigon mawr i ddelio â'n camgymeriadau ni mewn modd fydd yn ogoniant i'w enw Ef, ac yn gysur i ni.

"Samon ydi'n henw ni ar Roberts," meddai, "am ei fod o'n dwad o Nant Bach, lle da am samons." Roedd rhywbeth yn nhôn ei lais yn dweud wrthyf na theimlai'n garedig at yr athro, a soniais am y gurfa a gawsai'r bore hwnnw.

Buwyd yn paratoi testunau a elwid Bibliae Pauperum (Beiblau'r Tlodion), sef crynodeb o lyfrau hanesyddol y Beibl; a cheir testun Cymraeg o'r fath a elwid Y Bibyl Ynghymraec er nad Beibl mohono yn ein hystyr ni.

Bachgen tawel arall a ddaw i'm cof, un a fu'n gweithio gyda ni fel un o'r myfyrwyr yn ystod yr ha', oedd un o ardal Nanhoron a ddaeth yn fardd y Goron.

Ac ni fedrwn sefyll ym mhulpud Bwlchderwin heddiw, a pheidio â meddwl, pe gwelwn wraig hyn na'r cyffredin yn y gynulleidfa, "Oedd 'nacw'n un ohonyn NHW tybed ?" Wrth edrych yn ôl trwy niwl y blynyddoedd, nid bara a gwin Y Cymun hwnnw, yn anffodus, sydd wedi aros, ond trwyn arswydus y Parch.

'Be' naethoch chi wedyn?' 'Dyma fi'n hitio'r drws hefo'r procar hynny 'fedrwn i a gwaeddi, "Get away, yr hen uffar drwg!" ' Gan nad oedd yn perthyn i'r un bonc na chaban neilltuol, ni fyddai ganddo siât gydag eraill mewn tebot neu dcgell.

"O'n ni'n gweithio lawr yn Abertawe yn yr Embassy Ball Room," meddai, "ac wedyn fe adewais i'r ysgol, achos canu o'n i eisiau 'wneud," meddai Toni Caroll heddiw.

Ac ar ol pedair blynedd yn y Senedd ni chafodd unrhyw reswm digonol dros newid ei feddwl.

Aberthau Duw yw ysbryd drylliedig; calon ddrylliedig ac edifeiriol ni ddirmygi, O Dduw.

Bwyta hefo ni yn y ty bwyta.

Ac yn wyneb yr hyn a ddywedwyd gynnau, mae angen esbonio pam yr oeddem ni, aelodau Adain Chwith y Blaid megis, yn anesmwyth am y polisi - neu'n gywirach, am y mynegiant arferol ar y polisi: teimlo'r oeddem fod y mynegiant hwnnw'n gwneud cam â hanfod y polisi.

"Ni chydnabyddir yn y Ddeddf, yn y targedau cyrhaeddiad nac yn y rhaglenni astudio, fod man cychwyn nifer o'r disgyblion yn bell islaw'r disgwyl yn gyffredinol.

Ar y dydd Mercher, ni allai'r tad ddod o hyd i allwedd y bocs lle y cadwai ei lyfr banc.

"Mae gin i deimlad ein bod ni'n mynd i gal amser gwych efo'n gilydd"

"Fe ddylen ni ystyried yn ddifrifol sut fydd Bethesda yn edrych yn y dyfodol - a fydden ni wedi colli cymeriad yr ardal?"