Yr ecsodus o'r Aifft a brofai fod Duw trosti; a'r ecsodus yr un fel a ysbrydolai Israel i gredu y cai waredigaeth ddwyfol yn niwedd amser.
Dyna'r sefyllfa oedd yn wynebu Cyngor y Celfyddydau yn niwedd y 90au.
Mae yma gofnod trawiadol o'r modd yr oedd gafael y wasg radicalaidd yn niwedd y ganrif ddiwethaf yn cael ei gweld fel bygythiad difrifol gan y dosbarth llywodraethol Prydeinig a hynny nid yn lleiaf am mai yn yr iaith Gymraeg yr oedd y wasg honno yn ei mynegi ei hun.
Ai pedwar can mlynedd heibio cyn y blodeuai hwnnw, ond paratowyd y ffordd gogyfer ag ef yn niwedd yr oesoedd canol, ac, ymhen canrif neu ddwy wedyn, gan ymlediad gwybodaeth o'r iaith Saesneg ymhlith y rhai a gawsai addysg ffurfiol.
Ar wal un tū, sgrialwyd y slogan "Throw well, throw shell" yn niwedd y chwedegau.
Wn i ddim pwy a ddechreuodd achwyn yn gyntaf am 'y beirdd modern hyn.' Efallai y gellir ei ddyddio i'r ymateb chwyrn i rai o gerddi cynnar Bobi Jones, dywedwch, yn niwedd y pumdegau a dechrau'r degawd nesaf.
Cyfeiria Gwyn A.Williams at anghydffurfwyr radicalaidd gogledd Morgannwg yn niwedd y ddeunawfed ganrif a ddylanwadodd mor drwm ar hanes cynnar Merthyr Tudful.
'Ymadaw' a wnaeth un fam fonheddig ar ei marwolaeth, meddid, 'niwedd meddiant, â'i phlas a bendith ei phlant'.
Yn niwedd y pedwar-degau prynodd ffermwr Bryscyni, Capel Uchaf, Clynnog, geffyl a oedd wedi arfer gweithio yn Chwarel Dorothea, Dyffryn Nantlle, ar gyfer y cynhaeaf gwair.
Ei reolwr yw Bill Cayton oedd yn gofalu am Mike Tyson pan oedd ar y brig yn niwedd yr 80au.
Williams yn weinidog yma - y cyntaf mae'n debyg - yn niwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a'r blaenoriaid oedd: John Jones, Segrwyd Isa; Owen Jones, Y Foel; a John Ellis, Garnedd Ucha.
Gwelodd yn glir fod popeth a gynhyrchai'r Eisteddfod yn niwedd y ganrif ymhell iawn oddi wrth safonau clasurol Cymru mewn iaith a chelfyddyd, ac ymhell hefyd oddi wrth safonau prif feirniaid y byd.
Rhoddir rhan dda o'r bennod i olrhain datblygiad astudiaethau tafodieithol yng Nghymru a gychwynnwyd yn niwedd y ganrif ddiwethaf, dan nawdd Urdd Graddedigion Prifysgol Cymru, dan lywyddiaeth yr Athro Anwyl, Aberystwyth.