Ofnai rhai Cymry y gallai bodolaeth yr iaith Gymraeg greu'r argraff nad oeddent yn gwbl deyrngar i Brydain ac i'r Llywodraeth Seisnig.

Ac yr oeddwn yn clywed sŵn eu hadenydd wrth iddynt symud, ac yr oedd fel sŵn llawer o ddyfroedd, fel sŵn yr Hollalluog, fel sŵn storm, fel sŵn byddin; pan oeddent yn aros, yr oeddent yn gostwng eu hadenydd.

Ond y cyfan a ddigwyddodd oedd iddynt brynu tyddyn bach mewn sir arall, lle'r oeddent - hyd y gwyddai ac y maliai Owen Owens - yn dal i gecru fel dwy afr gythreulig wedi eu stancio yn uffern.

Aeth defnyddio Saesneg ym mhob cyfathrebu swyddogol yn gyfrwng i atgoffa'r Cymry o genhedlaeth i genhedlaeth na allent fwynhau ffafr y wladwriaeth ond i'r graddau yr oeddent yn dirmygu'r Gymraeg.

Os oeddent wedi bod yn briod am dros saith mlynedd roedd yn rhaid rhannu eu holl eiddo yn gyfartal a theg rhwng y ddau.

Ar ôl y gêm, byddai'n rhaid mynd â'r hogiau i ble bynnag yr oeddent am dreulio'r noson.

Ac yr oeddent yn ffieiddio'r defodau a'r gwisgoedd a'r addurniadau eglwysig anysgrythurol a gyfrifent yn olion Pabyddiaeth.

Nodwedd arbennig y cyfarfodydd hyn, fel ym mhobman yng Nghymru ar y pryd, oedd fod pobl yn cymryd rhan yn ddigymell, llawer ohonynt yn bobl nad oeddent wedi cymryd rhan yn gyhoeddus erioed o'r blaen.

Deuthum i Tel-abib at y caethgludion oedd wedi ymsefydlu wrth afon Chebar, ac aros lle'r oeddent hwy yn byw; arhosais yno yn eu mysg wedi fy syfrdanu am saith diwrnod.

Erbyn canol yr ail ganrif ar bymtheg roedd rhai gwyddonwyr a naturiaethwyr wedi barnu fod a wnelo mudo o'r dyfroedd croyw i'r môr rywbeth â'r broses, ac yr oeddent wedi cysylltu'r sylw fod llysywod bach yn dod o'r môr i fyny'r afonydd bob gwanwyn â'r broses o symud i lawr i'r môr.

Ac nid oeddent yn barod i gyhoeddi fod pawb a oedd yn perthyn i eglwysi eraill yn golledig.

O'r hyn a welais i yng ngogledd Irac, er hynny, defnyddio'u sgiliau, eu cryfder corfforol a'u hyfforddiant didostur i wneud gwaith dyngarol yr oeddent - a'i wneud yn dda.

Er nad oeddent yn ddibris o'u hen etifeddiaeth, daeth egni newydd i'w pregethu, eu haddoli a'u gweithgareddau eglwysig a chymdeithasol.

Tra oeddent yn byw yng Nghaerllion, ac yn fuan wedi pen blwydd Mary yn un- ar-hugain, bu cweryl ffyrnig rhyngddi hi a'i gŵr, ac aeth hi a'r pedwar plentyn yn ôl at ei mam i Birmingham.

Yn ychwanegol at hynny yr oeddent dros y blynyddoedd wedi llwyddo i gadarnhau eu hawliau crefyddol a dinesig mewn cyfres o ddyfarniadau ffafriol yn y llysoedd barn.

Archwiliodd yr erthyglau yn fanwl fel pe baent yn ddogfennau cyfreithiol, a phrofodd i'w fodlonrwydd ei hun nad oeddent yn condemnio na'r Purdan nac Aberth yr Offeren, eithr yn unig camddefnydd ohonynt gan Eglwys Rufain.

Yr oeddent i gyd yn Brotestaniaid eiddgar ac yn bybyr eu hymlyniad wrth y math diwinyddiaeth a gysylltir ag enwau Zwingli a Bullinger, diwygwyr Zurich, a John Calfin yn Genefa.

Ac ar y llaw arall, yr oedd ar y mwyaf o Biwritaniaid selog nid yn unig ymhlith y clerigwyr ond ymhlith yr uchelwyr hefyd nad oeddent yn colli'r un cyfle i greu pryder trwy geisio diwygio'r Eglwys.

Mae'r llinellau o gerrig yn Karnag yn debyg i rengoedd o filwyr ac yn ôl un stori, byddin o filwyr paganaidd yn bygwth un o'r hen seintiau Celtaidd oeddent yn wreiddiol.

Un o nodweddion amlwg pregethwyr y cyfnod hwn oedd mai crwydriaid oeddent, yn gwneud y rhan fwyaf o'u pregethu yn y caeau neu ar y strydoedd neu mewn mannau cyhoeddus eraill yn hytrach nag mewn eglwysi a chapeli.

Nid yw'r ystadegau'n cynnwys y rhai a fu rywbryd yn ystod eu hoes ynddynt ond a oeddent wedi cefnu.

Yr oeddent wrthi'n gweithio i weddnewid gwerin mewn ffyrdd a fyddai'n ei gwneud yn ddigon hyderus a diwylliedig erbyn canol y ganrif i fynnu ei hawliau ac i gymryd at awenau arweiniad cymdeithasol a gwleidyddol.

Yn wir, gofynnodd un o'r pwyllgor i Waldo wedyn pam yr oedd wedi ymadael â Chas-mael ar ôl y cwbl yr oeddent hwy wedi'i wneud drosto.

Cwyn llawer o rieni am eu Hawdurdod Addysg yn y gorffennol oedd nad oeddent i'w gweld yn cymryd unrhyw ddiddordeb yn eu hysgol nes cychwyn proses o gau'r ysgol.

Yn ogystal, ymddangosodd ei ffrind, Sarah Jones, ar gyhuddiad o dderbyn y dillad o ddwylo Catherine gan wybod mai wedi eu dwyn yr oeddent.

Ac hyd yn oed pan nad oedd pobl flaengar yn derbyn y beirniadu cignoeth ar yr Eglwys, yr oeddent yn rhannu'r ymosodiadau ar y drefn gymdeithasol.

Yr oeddent yn gwneud cyfraniad at ddiddyfnu'r Cymry oddi wrth eu taeogrwydd ieithyddol.

Ar ben hynny, un ymhlith sawl cyfeillach oedd hon a rhyngddynt yr oeddent yn dechrau hybu cyfnewidiadau yn nhrefn gwasanaethau'r eglwysi a oedd yn groes i ofynion y Llyfr Gweddi Gyffredin.

O ganlyniad yr oeddent yn ddosbarth sylweddol a dylanwadol ym mywyd y Coleg.

Dyma ddynion na chlywir mwy na mwy am eu dawn bregethu ond yr oeddent yn cyfuno syberwyd ac ysgolheictod y traddodiad hyn gyda chroesawu'r tymhestloedd pentecostaidd a brofasant yn ystod eu gweinidogaeth.

A hynny er eu amharodrwydd i'w ryddhau ai werth sylweddol - yn ôl y swm yswiriant yr oeddent yn mynnu y byddai Cymru yn ei sicrhau.

Yr oedd sŵn uwchben y ffurfafen oedd dros eu pennau; pan oeddent yn aros, yr oeddent yn gostwng eu hadenydd.

Ar yr un pryd yr oeddent yn rhannu gyda'r gweinidogion y gofal bugeiliol am aelodau'r eglwysi.

Yr oeddent o ddifri.

Gynted ag yr oeddent wedi clymu'r rhaff, i ffwrdd â nhw ar draws gwlad am ffin Ffrainc, gan fwriadu dal i fynd ddydd a nos nes cyrraedd adref.

yn Y Faner yn honni nad oeddent hwy yn Sir Benfro wedi diswyddo'r un heddychwr, ond yn unig eu bod heb gyflogi rhai newydd.

Yma dychwela'r saith cymeriad, 'i gecran cweryla', pob un wedi'i ddedfrydu i ddychwelyd am byth i'r amgylchiadau nad oeddynt yn gallu eu derbyn tra oeddent yn fyw.

Ers ugeiniau o flynyddoedd ni roes y drefn dreisgar fawr o gyfle iddynt ddatblygu dinasyddiaeth Gymreig; a thrwy eu blynyddoedd yn yr ysgol, ac wedyn yn y byd y tu allan fe'u gorfodwyd gan drais seicolegol gorthrymus i gredu mai Prydeinwyr oeddent yn gyntaf a Chymry yn ail sâl.

Yr oeddent wedi derbyn cymrodeddau trefn newydd Elisabeth ond gan resynu o'u herwydd.

Nid oedd cymeriadau Meini Gwagedd wedi bod yn ymwybodol o'r sefyllfa tra oeddent yn fyw.

Yr oeddent yn aml iawn yn cyd-weu i'w gilydd gyda'r naill ddarlun yn goleuo'r llall a'r cwbl yn awgrymu natur y waredigaeth ddwyfol.

Rhoddodd y llywodraeth derfyn ar weithgaredd a chyhoeddiadau sawl mudiad adain dde, ac er nad oeddent yn gweld angen creu deddfau newydd, llymach, roeddent yn addo cryfhau'r rhai a oedd yn bod eisoes.

Teg dweud mai rhwystredigaeth oedd cymhelliad rhai o'r milwyr - chwilio am gyfle i gael blas ar ymladd go iawn cyfle na chafodd y marines Prydeinig yn ystod Rhyfel y Gwlff pan oeddent yng Ngogledd Iwerddon.

Ond lle yn y byd yr oeddent yn rhoi'r holl ddisgyblion hyn?

Mynnai Cradoc na ddylai'r sawl oedd wedi ymuno yn y cyfamod dderbyn trefn eglwysig a oedd yn cynnwys rhai nad oeddent yn Gristionogion diledryw.

Os oeddent am i'w darllenwyr edrych pennod gyfan, yr oedd y cyfeiriad Beiblaidd yn dweud hynny, yn union fel y gwna Llwyd gyda'i gyfeiriad at "Dan.

Gweinidogion oedd golygyddion y mwyafrif llethol ohonynt ac yr oeddent yn awyddus i gefnogi llenorion ac nid oedd dim yn rhoi cymaint o hwb i lenor ifanc â gweld ei waith mewn print.

Yr oeddent yn ddigon parod i weithredu'n amheus a threisgar er mwyn ychwanegu at eu cyfoeth a'u dylanwad.

Na, nid oedd ganddynt unrhyw wybodaeth am y materion hyn oherwydd nid oeddent wedi gweld y cytundeb.

Fel pob arweinwyr yr oeddent yn awyddus i gadw cysylltiad agos â'u dilynwyr a rhoi arweiniad iddynt.

Eto nid oeddent yn ddiymadferth, ddieuog.

Fe fyddai yntau'n sôn am ryddid, ond nid eu rhyddid hwy eu dau a fynnai ef ond rhyddid i'r Cymry wneud yr hyn a fynnent â'u treftadaeth; yr oeddent hwy eu dau yn Gymry, a pha fath o dreftadaeth oedd ganddynt?

Oedd ganddo ych anferthol wedi ei ddofi a'i ddysgu fel pan oeddent yn llwyddo i ddal anifail gwyllt yn y goedwig, 'roeddent yn ei rwymo wrth gyrn yr hen "Dic" ac yntau yn eu harwain i lawr at y tŷ.

Ac emynau i'w canu oeddent, wrth gwrs.

Ond buan iawn yr oeddent yn mynd gam ymhellach ac yn defnyddio'r iaith ymerodrol fel cyfrwng i danseilio'r diwylliant lleiafrif.

Ymhellach, cefnai'r disgyblion ar ddysgu iaith gyda theimladau negyddol, sef nad oeddent hwy'n ddigon da i fynd ymlaen â'r gwaith ac y byddent, o barhau, yn methu ag ennill cymhwyster a fyddai'n cael ei gydnabod yn gyhoeddus.

Ar ben hynny, roedd yn wybyddus fod Neo-Natsi%aid yn cwrdd yn aml i feddwi ac i ganu caneuon Ffasgaidd ar lain o dir y tu ôl i'r tū yr oeddent yn y man i'w losgi.

Adar fu'n gloddesta ar ffrwythau llwydlas yr eiddew ar grib y wal oeddent.

Ceisiodd y Torïaid brynu'r Cymry Cymraeg trwy roi iddynt grantiau i ddiwylliant Cymraeg a'u Quangos bach eu hunain ar yr amod nad oeddent yn herio'r drefn.

Er eu bod ar eu gwyliau nawr mewn ffordd, am na allai neb tu allan i'r gwerddonau fforddio talu am eu gwasanaethau, nid oeddent yn esgeuluso'u cyrff na'u wynebau prydferth.

Naill ni chafodd yr heddlu wybod neu nid oeddent dewis ymateb.

Ond nid oeddent wedi cael dyfnder daear chwaith.

Ac nid oeddent yn ymatal rhag ymuno â neb pwy bynnag mewn ordinhadau cyhoeddus oedd yn rhoi cyfle i genhadu, pethau fel pregethu, gweddi%o a chanu.

Lloyd George yn cyflwyno cynllun Yswiriant Cenedlaethol i dalu i weithwyr pan oeddent yn wael ac yn ddi-waith.

Gallent ddadlau nad oeddent yn gallu meistroli amodau creulon y gors.

Ar ben hynny yr oeddent yn cyffroi diddordeb yn nodweddion yr iaith, ei gramadeg, ei horgraff a'i chystrawen.

Gyda pawb, fwy neu lai, ym Mhantycelyn yn prynu copi, heb sôn am fyfyrwyr eraill, buan iawn y cawsant yr arian yr oeddent wedi'i wario yn ôl.

Dyma pam y mae Kitchener yn eu dangos fel ysbrydion, yn hytrach nag fel yr oeddent yn byw a hwythau ar dir y byw.

Y tebyg yw mai ffugenw oedd y 'Thomas Mathew' hwn, ac mai ei amcan oedd celu'r ffaith mai eiddo Tyndale oedd Testament Newydd y Beibl hwn a'r rhannau o'r Hen nad oeddent wedi eu cymryd o Feibl Coverdale.

Ond credwch neu beidio daeth yr haul allan tra'r oeddent yn cerdded i fyny Tryfan, ond fe drodd yn genllysg wedyn dros y Glyderau!