Ac yr oeddwn yn clywed sŵn eu hadenydd wrth iddynt symud, ac yr oedd fel sŵn llawer o ddyfroedd, fel sŵn yr Hollalluog, fel sŵn storm, fel sŵn byddin; pan oeddent yn aros, yr oeddent yn gostwng eu hadenydd.

Cawn y teimlad o hyd yn y Cei nad oeddwn na Chardi nac un o wylanod y Cei.

Yr wyf yn cywilyddio wrth feddwl mor hunangar oeddwn.

Daeth â llawer o atgofion ac o straeon yn ôl i'r cof, a nifer o ddywediadau rhyfedd, a'r ffordd wahanol o edrych ar bethau ddaru mi ddod ar eu traws pan oeddwn yno.

Byddaf yn meddwl weithiau tybed a fyddai Dic wedi dangos rhyw hoffter tuag ataf i petai Mam heb ddangos mor eglur ac mor aml iddo nad oeddwn i'n deilwng o serch neb.

Ac fel yr oeddwn yn edrych, gwelais law wedi ei hestyn tuag ataf gyda sgrôl ynddi.

Pan oeddwn i yn Santa...

Beth ynteu?" "Gweld yr hen furddun wedi mynd yn rhan o'i gefndir yr oeddwn i.

"Wyt ti wedi clywed honno am y ras rhwng y crwban a'r ysgyfarnog?" "Do, siŵr," meddai un arall o'r plant/ "Clywais i honno pan oeddwn i'n ddim o beth." "Debyg iawn, debyg iawn - a beth mae'r stori fach honno wedi ei ddweud wrthyt ti?" "Mae hi'n bwysig dal ati," meddai un o'r merched.

Pan oeddwn i yno, cafodd ei neilltuo ar gyfer plant o Chernobyl oedd yn dioddef o effeithiau ymbelydredd.

Yr oeddwn wedi rhoi fy mhin ysgrifennu iddo yn anrheg ac yn arwydd o'm gwerthfawrogiad, a chyfrifwn ef yn gyfaill.

Er pan oeddwn yn hogyn clywais drigolion Uwchaled yn sôn yn aml amdano, a hynny gyda pharch ac anwyldeb.

Nid wyf yn cofio amser pan nad oeddwn am fynd yn forwr.

Fel pob gwraig yr oeddwn wedi darparu dillad i'r babi wythnosau cyn ei eni ac yr oeddwn wedi gwneud coban o sidan gwyn addurniedig.

howld on!--un ar y tro oeddwn i'n feddwl!'

Gwyddwn rywfodd, cyn i Mam ddweud hynny wrthyf, mai hwn oedd y wyrcws yr oeddwn wedi clywed cymaint o sôn amdano, ac wedi dysgu ei gasa/ u a'i ofni cyn ei weld hyd yn oed.

Nid wyf am wadu am foment nad wyf wedi bod yn hoff iawn o gerddoriaeth ers pan oeddwn yn hogyn.

Gwelwn ar unwaith hen frawd o'r enw Wil Owen Hen Dy yn dyfod ataf yn gweiddi a gweddio, ac fe ddywedodd wrthyf: 'Fachgen, yr oeddwn yn meddwl mai cyfeirio at dy dad yr oeddet,' (am fod ef wedi ei ladd mewn gwaith heb fod ymhell oddi yno).

Gwyddwn ei ystyr ond rhaid i mi gyfaddef nad oeddwn wedi sylweddoli mai deshabille o'r Ffrangeg oedd y gair.

Yn wir, roeddwn mor hyfedr ar wneud hyn nes fy newis i fod yn gyfrifol am y faner ymhob cynulliad pryd y gelwir ar yr holl drwp i saliwtio'r faner Brydeinig, seremoni nad oeddwn yn ei hystyried yn fradwrus y pryd hynny.

Hwnna oedd cannwyll llygad Syd pan oeddwn i yno.

Yr oeddwn innau yn teimlo drosto, am y credwn nad ydoedd yn ddi-Gymraeg, gan na phenodid neb - doedd bosibl!

Pan oeddwn yno yn nhalaith Efrog Newydd digwyddai fod cryn sôn fod disgynyddion y brodorion yn gwneud ymholiadau cyfreithiol i edrych a oedd posib iddynt gael eu tiroedd yn ôl, a doedd hynny ddim yn plesio y trigolion presennol.

O'r Alban yr oeddwn i wedi dod i Rydychen, ac yr oedd pobl y gogledd wedi gofalu amdanaf Pe buasai raid i mi fel llawer Cymro arall, ddibynnu ar garedigrwydd fy nghyd Cymry wedi dod i Rydychen am gyfeillach a chyfarwyddyd,buaswn mor unig â hen frân gloff ar yr adlodd.

Yr oedd yn ddigon call i beidio â'm llusgo pan oeddwn yn anymwybodol." 'A dyma chi'n cyrraedd, o'r diwedd, at waelod grisiau'r feranda?" "Do, ac yr oeddwn yn falch iawn o deimlo'r pren dan fy nwylo," meddai'r tad.

Nid oeddwn wedi cael ond ychydig siarad â hi er pan fu farw ei brawd.

"Dwyt ti ddim ffit, rhaid iti gael o leiaf wythnos arall cyn y byddi di'n ddigon da i fynd i'r ysgol." "Nid dyna oeddwn i'n feddwl Mam," atebodd Alun yn dawel.

"Deud yr oeddwn i wrth Snowt," meddai Rees wrthyf, "mai er mwyn y darlun y trefnais i'r arddangosfa.

"Galw gyda fi% meddai, "i adrodd i hap a'i anhap." Ac yna - "Mae'n bwysig i mi newid yn gynnar yn y bore rhag cael fy nala yn fy nisabil." Gair hollol gyffredin yn nhafodiaith gogledd Sir Benfro oedd disabil pan oeddwn yn ifanc.

Mae Chwefror 18, 1968, yn ddiwrnod na fyddaf yn ei anghofio byth - y diwrnod yr oeddwn yn gadael Cymru am Awstralia.

Yr oeddwn yn byw yn Nwyrain Lloegr ar y pryd.

Tan hynny, yr oeddwn i wedi bod dan yr argraff fy mod ar fy ngholled o fethu ag agor y drws arbennig hwn yn fy nheledu.

Doedd yna ddim ysbrydion ym Mlaenau Ffestiniog pan oeddwn i yn hogyn yn y tridegau - dim bwganod go iawn.

Ynddo Ef yr oeddwn yn fwy na choncwerwr.

'Nei di mo ngadel i i fynd i'r hen gollege ene, a 'nei di, Rhys?' ' Atebodd Dafydd drosof, ac yr oeddwn yn ddiolchgar iddo ``Mi gewch siarad am hynny eto, Miss Hughes,'' ac wedi ychwanegu ychydig o eiriau cysurus, aeth Dafydd ymaith.

Efallai nad oedd â wnelo hyn ddim â'r peth, ond sylwais fod gan ŵr y tŷ lle yr oeddwn yn aros reiffl wrth law.

.' (neu 'ffisig coch', 'ffisig gwyrdd' neu 'ffisig du', yn ôl y galw.) Un gaeaf pan oeddwn yn llanc, o fethu â chael gwared â pheswch go gyndyn, nid oedd dim amdani ond galw yn Llys Meddyg i ddweud fy nghwyn.

O, na fyddwn innau wedi deall hyn pan oeddwn acw!

Roedd rhaid i mi fod yn hapus â mi fy hun os oeddwn i'n gwneud y peth iawn ai peidio.

"Fe gês i bob anogaeth a chefnogaeth gerddorol gyda mam pan oeddwn i'n blentyn," meddai Cale, sy'n awr yn 55 oed.

Yr oeddwn innau'n adnabod llawer o awduron llyfr fy mam, ond yn awr, yng ngoleuni cofio amdanynt, yr wyf yn medru gwerthfawrogi llyfr mor gyfoethog ydyw, ac mor gyfoethog oedd fy mam pan oedd hi'n gwneud y detholiad.

"Mi rydw i'n cofio amsar," medda fi, pan ges i gyfla i dorri ar ei draws o, "pan oeddwn i'n mynd hyd y ffyrdd yma hefo ceffyl a throl, ac wrth ddþad adra, yn gorfadd ar wastad fy nghefn yng ngwaelod y trwmbal yn sbio ar y cymyla, a'r gasag yn mynd ei hun, a phan fydda'r drol yn dechra sgytian, roeddwn i'n gwybod fy mod i wrth Tþ Gwyn, achos doeddan nhw ddim wedi tario ddim pellach na'r fan honno." "Rwyt ti'n drysu yn y fan yna," medda fo.

'W^n i ddim a oedd yna aelodau gwir weithgar yng Nghymru yn gofyn y cwestiynau yn y modd hwn y pryd hynny, ond myfyriwr ymchwil yng Nghaergrawnt oeddwn i, ac yr oedd yno grŵp cryf o bleidwyr.

Bachgen ifanc iawn oeddwn i pan gyfrannodd y bobl hyn eu pytiau yn y llyfr (oddieithr y mwy diweddar ohonynt) ac arwynebol iawn, ar y gorau, oedd f'adnabyddiaeth i o gymeriad neb y pryd hynny.

Wedi ysbaid o dawelwch yr oeddwn yn falch o'i glywed yn ychwanegu.

Nid yw'n debyg i'r gaeafau pan oeddwn yn blentyn.

Erbyn diwedd Tachwedd yr oeddwn i fy hun yn wan yn gorfforol.

Y foment nesaf yr oeddwn yn ôl wrth ochr Jock, ac yn brysio i archwilio'r pecyn.

Dywedais nad oeddwn yn barod i ateb y cwestiwn.

Yr oeddwn yn meddwl fod dillad duon allan o le i goffau am Anti, oedd siwr i chi yn y gwynfyd ym mhresenoldeb Iesu Grist.

Yr oeddwn wedi fy siomi'n fawr.

Yr oeddwn yn mwynhau yn fawr y casglu a'r cymdeithasu.

Yr hyn nad oeddwn wedi'i sylweddoli oedd ein bod y tu allan i ffiniau'r hen Ymerodraeth Brydeinig erbyn hyn - ble bynnag y bu honno, mi allasech fentro bod 'na lawer o stomp ar ei hôl hi, fawr iawn o drefn ar ffyrdd, ysgolion ac ysbytai ac ati - ond roeddach chi'n saff dduwcs o gael un peth safonol, sef stadiwm fawr urddasol o amgylch cae criced.

Pan oeddwn i'n blentyn capel gynt, fe ganwn yn y cwrdd y geiriau hynny sy'n sôn am 'Y Gþr wrth Ffynnon Jacob'.

Pan oeddwn yng Nghymru ychydig wythnosau yn ôl, gofynnwyd i mi a fyddwn yn fodlon sgrifennu am fy argraffiadau o fywyd yn yr Almaen heddiw.

Wedyn, pan oeddwn yn nofio yn y dwr y cefais yr ateb.

Pan oeddwn yn dechrau darllen y llyfr hwn i gaset ym Mangor, daeth Arthur efo mi i'r ddinas.

Gwaeddodd rhywun arnaf y dydd o'r blaen a balch oeddwn o weld Buckley unwaith eto.

Pan edrychaf yn ôl dros y blynyddoedd a chofio fel yr oedd hi yn y Rhondda pan oeddwn i'n mynychu Ysgol Ramadeg y Merched yn y Porth (y pryd hwnnw y 'Conty School for Girls' na feddyliodd undyn byw am ei galw wrth ei henw Cymraeg) y mae'r sefyllfa wedi newid yn fawr ac er daioni.

Ond yr oeddwn in digwydd bod yn eistedd yn yr haul gyda fy mheint y tu allan i dy tafarn am chwarter wedi tri bnawn Llun.

Mi ddes i i gysylltiad a Euros Bowen pan o'n i yn Manafon roeddwn i'n mynd drosodd ambell i noson, ac roeddem ni yn sgwrsio am sut yr oeddwn i yn teimlo am dirwedd Cymru ac yn y blaen, ac roedd o yn dweud fod hyn, "yn dangos eich bod chi'n Gymro%.

Mi wnes i ryw dro, a dyna lle'r oeddwn i'n tynnu digon o wyneba i ddychryn llun Spurgeon ar y wal.

Byddwn yn parcio fy nghar lle'r oedd pawb arall yn parcio a cherdded yr holl ffordd i ble bynnag yr oeddwn am fynd - hyd yn oed yn y gaeaf ar hyd palmentydd rhewllyd.

Am gerddad dros gar pan oeddwn i wedi meddwi y ces i hi gynta,' meddai un o'r myfyrwyr yn gysurlon.

Yna rhedasom i'r tŷ a'n hanadl yn ein gyddfau i ddweud "Mae'r dynion wedi dod â'r elor i moyn yr angladd!" Yr oeddwn wedi dychryn ac wedi gwylltu, yn methu aros yn y tŷ ond yn ofni mynd allan rhag ofn bod yr elor wedi dod i'm cario innau i'r bedd!

Waeth imi fod yn berffaith onest a chyfaddef fy mod i wedi methu perfformiad Hitchcock ar ddechrau'r Ddawns Ryng-golegol yn Aberystwyth y penwythnos diwethaf ond yn sicr mi oeddwn i'n bresennol pan gamodd Chouchen i'r llwyfan.

Flynyddoedd yn ôl, cerddi A.A.Milne yn y gyfres When We Were Very Young oeddwn i yn eu darllen a chael fy hudo gan y geiriau a'r delweddau hyfryd.

Yr oeddwn yn cael benthyg llyfrau ganddi, ac nid fi yn unig, ond amryw o bobl eraill.

Tan heddiw, pan ddychwelais ar ôl ymweliad bythgofiadwy â Phrâg, a chael y papurau newydd yn llawn o'r hyn a oedd wedi digwydd yn yr Almaen dros y Sulgwyn, a ffacs ar fy nesg, yn gofyn a oeddwn yn dal yn awyddus i sgrifennu'r erthygl.

Wedi siarad am y peth yma a'r peth arall, gofynnodd Dafydd i mi yn y man pa beth a fwriadwn ei wneud; a oeddwn yn ystyried mai doeth ynof o dan yr amgylchiadau oedd mynd i'r coleg.

"Mae'n debyg eu bod wrthi'n rhwyfo rownd yr ynys pan oeddwn i'n brysur yn chwilota o gwmpas y plas.

Ni allaf anghofio'r cymwynasau a dderbyniais, yn enwedig pan oeddwn yn dechrau mynd ar y teithiau pell.

Gofynnodd am Ceri yn syth, a rhois ei llythyrau iddo Bu'n darllen ac ailddarllen tra oeddwn i'n paratoi'r cinio.

Cofio crwt yn holi ar ddiwrnod pleidleisio a oeddwn i wedi bod yn rhoi croes i Iesu Grist.

Byddwn yn ei gweld ar dalcen hen efail yn y dyddiau pan oeddwn yn teithio Cymru yn rheolaidd.

Collais y cyfle i weld y cynhyrchiad ar lwyfan, felly balch iawn oeddwn o gael gwylio telediad ohono.

Deud wrthi mai trwsgwl oeddan ni tro dwytha, trwsgwl a blêr, glaw ifanc oeddwn i, yn goesau i gyd fel ebol newydd, doeddwn i heb arfer wrth bwrdd - cofia ddeud wrthi bod yn ddrwg gen i am y llestri - a beth bynnag, chdi oedd y drwg yn y caws go iawn, chdi ddaru droi'r byrddau a chwalu'r lluniau a chwythu'r tân i fyny'r simdde.

(Os darllenir y llinellau hyn gan rywun, diamau yr ystyrir fi yn ffôl yn cofnodi pethau mor wirion.) Yr oeddwn yn gobeithio yr eisteddasai Dafydd yn hen gadair ddwyfraich Abel; ond ni wnaeth hynny, a chymerodd y gadair yr arferai efe eistedd arni pan oedd Abel yn fyw.

Mi gei lonydd bellach." Pan oeddwn yn cael te y prynhawn hwnnw a minnau'n ceisio ateb cwestiynau Mam ynghylch yr ysgol a chelu oddi wrthi hanes yr ymladdfa, daeth cnoc ar y drws.

Ysgrifennodd ef i bobl fach fel yr oeddwn i y pryd hynny a chafodd eu sylw; ysgrifennodd i bobl o'm hoed i heddiw ac ystyriant ef yn fawr.

Yr adeg honno, fel unrhyw ŵr ieuanc, yr oeddwn yn frwd ac unochrog iawn.

Daetha 'run ohonyn nhw'n agos i'r bib, ac yr oeddwn i ar fin taflu'r cwbl - fuo fi 'rioed yn chwannog i bys, yn wlych nac yn stwns - ond pwy ddigwyddodd basio ond Wil Robaits.

"Mi ddaru ni gychwyn yn ôl yn araf hefo'n gilydd," ebe Alphonse, "ond yr oeddwn mewn poen ofnadwy.

Cefais yr argraff o'r hyn a wyddwn fod cymaint o hap a siawns yn perthyn i hanes y teulu nes rhyfeddu fy mod ar dir y byw o gwbl a'm bod yr hyn oeddwn.Roedd fy chwilfrydedd yn fawr.

Yr oeddwn yn llanc pendew a thwp pan gwrddais â John Gyntaf, ac , i'm tyb i, anwybodaeth anifeilaidd oedd ei nodwedd amlycaf.

Fel hyn oeddwn i ddoe tybed?

Er yr adeg pan oeddwn yn blentyn, 'rwyf wedi mwynhau clywed am anturiaethau.

Wedi fy amgylchynu â chariad, yr oeddwn mewn môr o wynfyd.

"Wnaeth neb drafod y pwnc 'da fi - wyddwn i ddim a oeddwn i'n gyfrifol mewn rhyw ffordd am yr hyn oedd wedi digwydd iddi ac am eu bod hi'n mynd i ffwrdd," meddai.

'Ym maes awyr milwrol Orumiyeh, oeddwn i.

Mi fues i mewn sawl sefyllfa, er enghraifft yn India a Bangladesh, pan oeddwn i'n gweld y tlodi a'r dioddefaint aruthrol oedd yno.

Beth oeddwn i wedi ei wneud?

Gŵr hynaws dros ben, ac yn gresynu nad oeddwn i wedi gofyn am gar i'm cludo yno (roeddwn i wedi cyrraedd mewn rickshaw-peiriannol, ac rwy'n dechrau arfer gweu i mewn ac allan dan draed loriau a bysiau).

Nid oeddwn yn cytuno â'i ragfarnau ac yr oeddwn yn aml yn mynd yn groes i'w gyfarwyddiadau ac yn erlyn yn ôl fy ngoleuni fy hun ac fel y gwelwn degwch y mater mewn llaw.

Gwyddai hefyd y byddai ei fam - fel rhyw fath o ymddiheuriad dros beidio â' i amddiffyn pan gosbid ef - yn gwthio chwecheiniog, neu hyd yn oed swllt, yn llechwraidd i'w law, ac roedd hynny'n ei blesio'n iawn ac yn tanseilio datganiad f'ewythr, "Wel, os na halwn ni ef bant i'r ysgol, rhaid ei gadw fe'n brin o arian a chadw disgyblaeth iawn arno." Pan ddechreuodd Dic fynd i Ysgol Ramadeg Derwen, i'r Dosbarth Cyntaf, roedd yn cael mwy o arian poced mewn wythnos nag a gawn i am fis pan oeddwn yn y Chweched Dosbarth.

Doedd yna ddim gwaed ar y stryd y tu allan i adeilad y Cynulliad Cenedlaethol pan oeddwn yn pasio bnawn Sul - er gwaetha'r hyn a ddigwyddodd i'r Fonesig Gwyther ar ei ffordd i'r Roial Welsh.

Dyma rhywbeth a allai osod Cristnogion mewn perygl, ac nid gêm oedd yr hyn yr oeddwn am ei wneud.

Yn y man, gwelwn o'm blaen arwyddion yn pwyntio at drefi nad oeddwn yn bwriadu mynd ar eu cyfyl Betws y coed, Bethesda, Conwy.

Ond ddiwedd yr wythnos hon y llynedd pan oeddwn ar wyliau yn yr Alban yr oedd yno goblyn o le wedi i hogan bedair ar bymtheg oed redeg bron yn boeth at Tiger Woods ar ddeunawfed grîn y Scottish Open a rhoi clamp o sws iddo fo a dawnsio o'i gwmpas.

Yr oeddwn wedi gobeithio cyflwyno'r adroddiad i'r cyfarfod hwn ond yn anffodus y mae'r Adran yn cael trafferthion gyda chael mynediad i bas data NOMIS, sef rhaglen meddalwedd "byw% sydd yn dal y wybodaeth.