ANNA BRYCHAN sy'n olrhain ei yrfa a'i syniadau.

Trwy weddill y ganrif ddilynol aethpwyd ati i gymharu ieithoedd â'i gilydd er mwyn olrhain nodweddion y famiaith wreiddiol a cheisio adlunio'i ffurfiau.

'Roedd y pwyslais ar hynafolrwydd yr iaith yn rhan o gred ehangach, sef y gred fod i'r Cymry dras anrhydeddus, gogoneddus yn wir, tras y gellid ei olrhain yn ol i hanes Brutus yn dianc o Gaerdroea; 'ni, kenedlaeth y Bryttaniaid o oruchel fonedd Troia', yng ngeiriau'r croniclwr Ifan Llwyd ap Dafydd.

Nid gweslyfr mewn methodoleg ydyw, yn ôl yr awdur, ond cyflwyniad i astudio'r Gymraeg, gosodiad diymhongar iawn, a dweud y gwir, gan fod y bennod olaf, o leiaf yn canolbwyntio ar ddisgrifio methodoleg un ysgol ieithyddol, yr Ysgol Systemig, y gellir ei dilyn ar gyfer gwneud disgrifiad syncronig o'r Gymraeg, ac y mae'r bennod o'i blaen yn olrhain y datblygiadau yn nulliau ymchwilwyr i'r tafodieithoedd.

O grafur ddaear â ffyn ac esgyrn i ffermio diwydiannol technolegol a bwydydd GM, bur rhaglen hyddysg, llawn gwybodaeth Fruitful Earth, yn olrhain sut y lluniwyd ein hynysoedd gan yr angen i fwyta.

Mewn cyfres bwysig o'r enw Y Byd Hirgrwn (chwaer raglen The Union Game a gynhyrchwyd gan BBC Cymru ar gyfer BBC Two), bu Huw Llewelyn Davies yn olrhain hanes rygbi ac yn amlinellu sut y datblygodd y gêm o fewn ffiniau gwleidyddol a diwylliannol sawl gwlad.

Mewn ugain pennod, cewch olrhain datblygiad y genedl Gymreig o'r Celtiaid i'r Cynulliad.

Gellir olrhain y defnyddiau sydd yn y ffynonellau hyn yn ôl i'r nawfed ganrif, ac yn ôl pob tebyg dipyn yn gynharach, ond nid i'r cyfnod Arthuraidd ei hun.

Nid heb reswm y galwyd yr Actau 'y ddiffyniad Cristnogol cyntaf' ­ ond y mae'r cymhelliad apologetaidd i'w olrhain hefyd yn yr efengylau.

Ei gred, fel amryw o'i gyfoeswyr, oedd fod y Gymraeg yn tarddu o'r Hebraeg ac y gellir olrhain ei tharddiad yn ôl i'r cymysgu ieithoedd a ddigwyddodd adeg helynt Twr Babel.

Bu'n bnawn gwerth chweil gyda'r tri gŵr da, yn olrhain hanes 'Chwarel Bryn', y cymeriadau a weithiai yno, y teuluoedd oedd yn byw o gwmpas, ynghyd a thrafod nodweddion y tirwedd a'r ardal.

Mae'n arwyddocaol fod Robert Jones, Rhos-lan, a Thomas Jones, Dinbych, yn olrhain tras y Methodistiaid yn ôl trwy'r Piwritaniaid.

Yr oedd ei wraig, hithau, yn perthyn i ddosbarth y boneddigion ac yn olrhain ei hach i lwyth enwog Ednowain Benedw.

Mae'n amhosibl yma olrhain yn fanwl y newidiadau a wnaethpwyd i lwybr Afon Cefni rhwng diwedd yr unfed ganrif ar bymtheg a chanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Methais â dod o hyd i fanylion am Forgan Williams hyd yn hyn, ac ni lwyddais eto i olrhain llawer o hanes William Williams.

Mae'n pontio hanes y Cread - a mwy - oherwydd mae'n agor gyda'r paratoi ar gyfer y creu ac yn olrhain gweithgarwch Crist hyd at yr uchafbwynt pan fydd yn rhoddi'r Deyrnas i Dduw'r Tad.

Y bwriad yn y pen draw oedd olrhain '...' Cyfrol idiosyncratig yw hi; cymharol ychydig o sylw a roddir i gerddi Keats - fel y cyfryw?

Pnawn addysgiadol arall yn olrhain hanes datblygiad y lein, y gweithfeydd oedd yn gysylltiedig a'r datblygiad yma a'r bobl oedd ynglŷn â'r holl fenter.

Mi ddaliaf i ei fod yn hŷn o lawer na'n cenedlaetholdeb gwleidyddol, ac y gellir ei olrhain, yn ei ymwneud a'n hiaith ac a'n hanes, i ddechreuad y cyfnod modern.

Fe ellid dadlau, wrth gwrs, nad oes unrhyw gysylltiad rhwng moderniaeth Cymru a'r modernismo y bu+m yn ceisio olrhain rhai o'i deithi, ac a oedd yn fynegiant pwysig o'r 'argyfwng byd-lydan' y cyfeiriodd Onis ato.

O dipyn i beth gorseddwyd yr argyhoeddiad deublyg fod Natur yn gyfundrefn fecanyddol yn gweithio yn ôl ei deddfau mewnol ei hunan a bod y bersonoliaeth ddynol, trwy ymarfer ei gallu i ddadansoddi ac ymresymu, yn gallu olrhain ac esbonio'r deddfau hynny a'u defnyddio i reoli byd Natur.

Yn y cyswllt hwn o edrych ar hanes plwyf, gellir olrhain y mudiadau ac adwaith y bobl tuag atynt gan ystyried eu lles i godi safonau byw.

Gwybodaeth ysgrifennedig am y recordiau diweddara yn ogystal a rhywfaint o dudalennau yn olrhain hanes recordiau Ankst a gwybodaeth cefndir ar rai o fandiau recordiau ankstmusik.

Dros ddeng mlynedd ar hugain o olrhain hanes lleol fe ddarllenais filoedd o gyhoeddiadau o'r un natur.

Cwmni Dr Helen Roberts, Y Felinheli, a gawsom ym mis Chwefror, ac yn ei ffordd naturiol aeth â ni yn ôl genedlaethau i ddisgrifio'r afiechydon a fodolai, gan olrhain y cynnydd a fu dros y blynyddoedd i'w trechu.

Mae'r bumed bennod, sy'n olrhain twf y dylanwadau newydd, yn un hunllefus ar sawl ystyr - canoli perchnogaeth yn fwyfwy a'r mynegiant Cymreig yn mynd yn fwyfwy ymylol.

Neu, a chofio rhybudd T Gwynn Jones ynglŷn â pherygl olrhain dylanwadau, a ydyw'n bosibl fod yr un amgylchiadau ag a roes fod i ganu'r Trwbadwriaid ym Mhrofens, wedi rhoi bod i ganu tebyg neu led-debyg yng Nghymru?

O grafu'r ddaear â ffyn ac esgyrn i ffermio diwydiannol technolegol a bwydydd GM, bu'r rhaglen hyddysg, llawn gwybodaeth Fruitful Earth, yn olrhain sut y lluniwyd ein hynysoedd gan yr angen i fwyta.

Y ffaith fod yn ei lyfr awgrym o'r holl ddamcaniaethau diweddarach am y Derwyddon sy'n peri ei fod yn ddogfen tra phwysig wrth inni olrhain hanes syniadau'r ddeunawfed ganrif am y cynoesoedd, a bod Rowlands yn ffigur arwyddocaol yn yr hanes hwnnw.

Rhoddir rhan dda o'r bennod i olrhain datblygiad astudiaethau tafodieithol yng Nghymru a gychwynnwyd yn niwedd y ganrif ddiwethaf, dan nawdd Urdd Graddedigion Prifysgol Cymru, dan lywyddiaeth yr Athro Anwyl, Aberystwyth.

Pan geisir olrhain dysgeidiaeth yr Hen Destament ar gwestiwn cenedl, deuir wyneb yn wyneb â'r broblem a drafodir ymhob ymgais i ddadansoddi hanfod cenedligrwydd, sef y gwahaniaeth rhwng 'pobl' a 'chenedl'.

Dangoswyd cryn ddiddordeb mewn ffilm fideo, a gomisiynwyd gan PDAG ac a gynhyrchwyd gan Ganolfan Adnoddau Clwyd, yn olrhain hynt disgyblion, rhai o gartrefi di- Gymraeg, a dderbyniodd eu haddysg trwy'r Gymraeg.

A gofynnwch i Mrs Morris ddangos i chi ble mae'r llyfrau sy'n olrhain hanes capteiniaid a'u llongau.

Os edrychir ar astudiaethau Idris Foster neu Proinsias Mac Cana ar y chwedl, neu ar lyfr Kenneth Jackson ar The International Popular Tale and Early Welsh Tradition, fe geir llawer o ddadansoddiadau motifaidd, yn olrhain y themâu ystoriol sydd yn y gwaith, ac yn gwerthfawrogi dawn dweud y cyfarwydd(iaid) a'i lluniodd a'i goethi.

O'i hiawn ddefnyddio gellid olrhain twf yr ymwybod bonheddig o genhedlaeth i genhedlaeth.

Nid bod hynny'n syndod chwaith canys pobol yn 'nabod ein gilydd ydym ni a chanmol a datgan gwerthfawrogiad yn beth mor anodd, ac olrhain acha' ac edliw teulu yn beth mor hawdd.

Oherwydd natur ddethol yr aelodaeth bron na ellid dadlau fod dechreuad y Dafydd i'w olrhain yn ôl i gyfarfyddiad cyntaf OM Edwards a Puleston Jones â John Morris Jones.

Ond rhaid ymatal rhag i rywun tua'r Sir Fôn 'na ddechra' olrhain fy acha' inna'.