Wrth gwrs, yr oedd OM Edwards yn ysgrifennu gan edrych yn ôl dros ysgwyddau'r blynyddoedd, ond mae'n amlwg ei fod yn teimlo fod y gymdeithas wedi sylweddoli ei hamcanion, a gallwn gytuno ag ef i raddau, ond nid yn gyfan gwbl chwaith.

'Teimlem', meddai OM Edwards ymhellach, 'mai da fyddai cymdeithas hollol amholiticaidd a dienwad, cymdeithas fechan, i ymddifyrru gyda llenyddiaeth Gymreig, ac i gyfarwyddo pob dyfodiad o Gymro welid yn Rhydychen'.

Ond yr ydw i yn cofio ildio fy sedd ar fws rhag i ferch orfod sefyll ac hyd yn oed ddal drws yn agored i fenyw gael mynd drwyddo om blaen.

Mae cytundeb pur gyffredinol erbyn hyn ymysg llenorion a beirniaid llenyddol ein gwlad fod Gruffydd yn un o brif feistri rhyddiaith Gymraeg ac y mae dwy gyfrol a gyhoeddwyd ganddo yn y tridegau yn dangos hyn yn glir, sef Hen Atgofion, rhan o'i hunangofiant, a'r gyfrol gyntaf o gofiant OM Edwards.

Fe all mai OM Edwards a feddyliodd gyntaf am sefydlu'r gymdeithas a'i fod wedi ymgynghori, fel y dywed, â D. M. Jones, a bod hwnnw wedi trafod y syniad gyda Lleufer Thomas ac wedi gadael yr argraff, yn anfwriadol, mai ei syniad ef ei hun ydoedd.

Dywed mai o'r Alban yr oedd ef wedi cyrraedd Rhydychen ac mai pobl yr Alban a oedd wedi gofalu amdano; oni bai amdanynt hwy, mi fuasai wedi bod fel 'brân gloff ar yr adlodd oblegid 'nid oedd y Cymry wedi arfer ymgyfarfod, ac ychydig iawn o drafferth oedd neb yn gymeryd i ddangos mai Cymro oedd' Y gwir yw, petasai OM wedi mynd o Aberystwyth yn syth i Rydychen yn hytrach na via Glasgow, mi fuasai wedi bod ymhlith cyd Gymry o'r dechrau cyntaf, ac odid na fuasai wedi clywed am Glwb Coleg Aberystwyth.

Yn hyn yr oedd yn hollol wahanol i OM Edwards, fel y cawn weld, ac felly y mae rheswm dros edrych ar Gymdeithas Dafydd ap Gwilym fel plentyn OM Edwards mewn mwy nag un ystyr.

Rowland Hughes, y ddau fel ei gilydd, am DM Jones: ei fod yn hanfod o Landeilo, fod ei fam yn Saesnes, ei fod wedi ei addysgu yng Ngholeg Llanymddyfri ac wedi caei addysg glasurol dda yno ond heb ddim hyfforddiant yn y Gymraeg, ac mai yn Rhydychen wrth ddarllen yn ei oriau hamdden yr oedd wedi dod i werthfawrogi cyfoeth iaith a llenyddiaeth Cymru ac i ymserchu cymaint yn nhelynegion Ceiriog fel yr aeth ati i'w cyfieithu i'r Saesneg' Mae adroddiad OM Edwards o hanes dechrau'r Gymdeithas ychydig yn wahanol.

Ond y mae geiriau OM Edwards wrth adrodd hanes dechreuad 'y Dafydd' yn teilyngu ystyriaeth am resymau eraill hefyd.

Bu nifer fawr o bobl ar y llwyfan yn croesawu'r eisteddfod i Ddyffryn Conwy - yn cynnwys OM Roberts, Nan Williams a Trefor Selway.

Yn ôl OM Edwards, felly, efe ei hun a gafodd gyntaf y syniad am ffurfio Cymdeithas y Dafydd, ac nid DM Jones.

Yr oedd OM Edwards wedi dod o hyd i'r llyfr cofnodion cyntaf.

Dyna fy safle i yn hollol glir; safle sy'n codi fe ddywedir efallai, o om.

Ond gadewais y mater pan wedi ysgrifennu yr ychydig a ganlyn' Rhaid fod OM Edwards neu rywun arall wedi gyrru'r llyfr cofnodion cyntaf i Syr John Rhys rywdro, oblegid ar ôl iddo ef farw fe roddodd ei ferch, Miss M.

Soniwyd am OM, Un Nos Ola Leuad ac, wrth gwrs, Hedd Wyn.

Dechreuodd, gan ddilyn esiampl ei thad yn rhoi cynulleidfa yn y cywair priodol cyn dechrau siarad, trwy ddweud mai pleser oedd bod ar yr un llwyfan â mab Tom Ellis a Mab OM Edwards.

Oherwydd natur ddethol yr aelodaeth bron na ellid dadlau fod dechreuad y Dafydd i'w olrhain yn ôl i gyfarfyddiad cyntaf OM Edwards a Puleston Jones â John Morris Jones.

Er hynny, digon o waith fod y Gymdeithas wedi cyflawni'r ail ddiben y sonia OM Edwards amdano, sef 'cyfarwyddo pob dyfodiad o Gymro welid yn Rhydychen, oblegid er bod rhai o'r aelodau, ac OM Edwards yn arbennig yn eu plith, wedi ceisio gwneud hynny, ni wnaeth y Dafydd fel cymdeithas nemor yn y cyfeiriad hwn, a hynny, mae'n debyg, oherwydd mai cymdeithas fechan y bwriadwyd iddi fod, ac mai cymdeithas fechan fu hi ar hyd y blynyddoedd cynnar, beth bynnag am y blynyddoedd diweddarach.

Puleston Jones o Glasgow i Rydychen gydag OM Edwards, ac y mae'n werth ailadrodd ei eiriau ef wrth sôn am Gymdeithas Dafydd ap Gwilym.