Wedi hynny bu raid iddi gydymffurfio â defodau Rhufain.

'Hefyd 'dyw hi ddim yn hawdd ennill yn Rhufain.

Gwrthododd llawer o'r dysgedigion mwyaf blaengar y syniad bod hanes yn amlygiad o gynllun mawreddog, a throesant yn ôl at yr olwg hiwmanistaidd ar hanes a oedd gan haneswyr Groeg a Rhufain.

Yr oedd y pedwar esgob Cymreig - a'u seddau yn Nhyddewi, Llandaf, Bangor a Llanelwy - bellach yn cydnabod uchafiaeth Archesgob Caergaint; ac yn ben ar y cwbl, wrth gwrs, yr oedd y Pab yn Rhufain (neu'n hytrach yn Avignon yn Ne Ffrainc am ran helaethaf y bedwaredd ganrif ar ddeg).

Mynach ydoedd a fu'n byw yn Rhufain ac yng ngogledd Affrica.

Bu rhai ysgolheigion yn barod i haeru mai Selot, cenedlaetholwr Iddewig, oedd Iesu, a'i fod yn barod, yn enwedig tua diwedd ei weinidogaeth, i ddefnyddio nerth braich a chyllell i ryddhau ei wlad o afael Rhufain.

Gallaf ddweud fy mod yn cofio y gwibiwr, Peter Radford, medal efydd yn Gemau Olympaidd Rhufain yn 1960, yn dod i'r coleg.

Ymerawdwr Rhufain ar y pryd oedd Domitian, dyn didostur a ryfygai i alw ei hun Ein Harglwydd a'n Duw.

Ar yr un pryd, rhoes ei hyfforddiant mewn Lladin fynediad rhwydd iddo i drysorau byd clasurol Rhufain.

Sonia'r Beibl am Dduw yn dewis Asyria neu Fabilon i wneud ei waith, ac y mae'n ddigon naturiol credu, fel y gwna rhai, ei fod wedi dewis Groeg a Rhufain hefyd, gyda'u diwylliant cyfoethog, i dasg arbennig.

Caiff croeso'r abad ei ganmol drachefn gan Lewis Glyn Cothi yn y cywydd marwnad a ganodd iddo: bu Margam yn ysbyty a Rhufain i Gymru oll odsano medd y bardd, 'A'n pab fu Wiliam Abad'.

Yr adeg honno, wedi ffraeo mawr yn yr Eglwys Gatholig, cafodd rhai ddigon ar Bab Rhufain a gosod Pab arall yn Avignon yn Ffrainc.

Rhyddhau Rhufain.

Chwe gwlad, Ffrainc, Gorllewin Yr Almaen, Yr Eidal, Gwlad Belg, Yr Iseldiroedd a Lwcsembwrg yn arwyddo cyntundeb Rhufain gan sefydlu'r Farchnad Gyffredin Ewropeaidd.

Yr oedd Lloegr wedi ymwrthod ag awdurdod Pab Rhufain.

O achos hyn, at ei gilydd, darlunnir Rhufain a'r llywodraethwyr Rhufeinig a'r gwareiddiad Rhufeinig yn dra didramgwydd yn yr Efengylau ac yn Llyfr yr Actau.

Pan ymffyrnigodd y tyndra rhwng awdurdod Rhufain a'r cenedlaetholdeb herfeiddiol daeth gwŷr y dagr, y Sicarii, yn amlwg ymhlith y Selotiaid.

Nodwn yn unig mai elfennau sylfaenol yr hanes, gan ddilyn Sieffre o Fynwy yn ei Historia Regum Britaniae, oedd y chwedl-darddiad am Brutus, yr hanes am Gystennin yn Rhufain, hanes Arthur a'r brwydro yn erbyn y Saeson, gan gynnwys digwyddiadau megis Brad y Cyllyll Hirion.