Does dim dwywaith nad oedd y geiriau cryfion a ddefnyddiodd Symons wrth ddisgrifio'r ardal wedi rhoi ysgytwad go gryf i bawb a'u ddarllenodd ac a'u clywodd.

Symons.

Fy marn i yw mai'r hyn sy'n esbonio amrywiol gyfeiriadau ymchwil y Llyfrau Gleision yw bod y Llywodraeth, a chymryd pethau yn y modd symlaf posibl, yn awyddus i weld sut y gallai hi wella'i gafael ar ymddygiad y Cymry, ond fod Kay-Shuttleworth, ac efallai Symons a Johnson, yn awyddus i ddod o hyd i dystiolaeth ddigamsyniol dros sefydlu cyfundrefn o addysg wladol - ac nid i Gymru'n unig swydd.

Beirniadwyd yr ysgolion yn arbennig gan Symons yn yr Adroddiad ar Frycheiniog, Maesyfed a Cheredigion am eu diffyg sylw i hyfforddiant moesol a oedd, yn ei farn ef, mor hanfodol yng Nghymru.

Symons i'r casgliad fod llawer o ddysgu difywyd ac undonog yn yr ysgolion Sul, ond serch hynny teimlai eu bod yn llesol - '...' .

Yn wahanol i Lingen a Symons, nid yw Vaughan Johnson yn cynnig ei gasgliadau am gyflwr moesol gogledd Cymru.

Symons oedd y mwyaf chwyrn ei gondemniad ar y meistri haearn, gan roi disgrifiadau crafog o amodau gwael a ddaeth o orlenwi'r ardaloedd hynny â phobl, a'r diffyg cyfleusterau byw i'r gweithwyr yn sgil hynny:

Cyfeiriodd Symons hefyd at anniweirdeb honedig y gwragedd yn siroedd Brycheiniog, Maesyfed a Cheredigion:

Cymru: Paul Jones, Symons, Melville, Page, Barnard, Savage, Pembridge, Speed, Giggs, Blake, Hartson.

Rhydd ei ymateb i'w adroddiad ragflas o'i ymateb i adroddiad Symons yn ddiweddarach:

Symons fod eu profiad blaenorol yn gwneud y mwyafrif o'r athrawesau yn anaddas i ymgymryd â'r gwaith o ddysgu plant.

Daeth Symons i'r casgliad, parthed siroedd Brycheiniog, Ceredigion a Maesyfed, mai isel iawn oedd safon moesau.

Byddai'n rhaid i Symons chwilio am amgenach esboniadau dros derfysg cymdeithasol fel helynt Beca yn yr ardaloedd gwledig.

Aeth Symons ymhellach.

Nid oedd Symons yn teimlo mor ddig ynghylch tlodi cefn gwlad, er ei fod yn tynnu sylw ato.

Gwyddai Ieuan Gwynedd fod nifer o offeiriaid eglwysig yn cribo i lawes Lingen, Symons a Johnson, ac er ei fod yn fawr ei ofid yn sgil marwolaeth ei wraig a'i fab, aeth ati i gasglu ystadegau ynglŷn ag enwadau crefyddol yr ardaloedd glofaol.

I rywun â chryn gydymdeimlad, fel oedd gan Symons, roedd amgylchiadau broydd gwledig a diwydiannol Cymru yn adwythig eu dylanwad.

Roedd canlyniad y fath dlodi, a'r diffyg preifatrwydd neu lendid a ddeilliai ohono, ac effaith hynny ar foesau'r bobl, yn berffaith amlwg i Symons.

Symons hefyd at yr angen i sicrhau sefydliadau i hyfforddi athrawon.

I Ieuan Gwynedd a'i gyd-wirfoddolwyr, yr oedd y brad, fel yr amlygwyd ef yn nisgrifiadau Symons, yn deillio, yn y lle cyntaf, o du'r Llywodraeth.

Enwau Derfel ar y Dirprwywyr Lingen, Johnson a Symons oedd Haman o Goleg Belial (Meistr yr Holl Asynnod) - yr oedd Lingen yn gymrawd o Goleg Balliol - Judas Iscariot a Simon y Swynwr.