Fel hyn y sonia Watcyn Wyn am y tylwyth mewn ysgrif goffa o'i eiddo i Ddafydd Williams, Pen-y-graig, Brynaman:
Tân ym moliau Gwylliaid a barodd iddo golli Meirionnydd ac Ardudwy a sefydlu tylwyth Llywelyn ap Maredudd yn y mannau hynny...
Seymor Cassell, sy'n dod fel rhyw fath o Dad Bedydd o'r Tylwyth Teg, sydd hefyd yn Dad Bedydd yn y Maffia, fe ymddengys.
Daeth rhyw wraig i'w gyfarfod hefyd ac adrodd pob math o gelwydd golau am Ffantasia a'r Tylwyth Teg.
Diau fod sgerbydau yng nghypyrddau pob tylwyth, ac nid ydynt yn brin yn y tylwythau sy'n gefndir i'm stranciau i.
Gwnaf dy dalcen fel diemwnt, yn galetach na challestr; paid â'u hofni nac arswydo rhag eu hwynebau, oherwydd tylwyth gwrthryfelgar ydynt.
Un esboniad ar y wedd hon ar y nofel (ar wahan i ysgogiad cychwynnol amodau cystadleuaeth yr Eisteddfod Genedlaethol, a ofynnai am nofel yn ymdrin a thair cenhedlaeth) yw hoffter y Cymry o hal achau, yr ymhyfrydu mewn tylwyth mawr dyrys.
Yn awr, fab dyn, gwrando ar yr hyn a ddywedaf wrthyt, a phaid â gwrthryfela fel y tylwyth gwrthryfelgar hwn; agor dy geg a bwyta'r hyn yr wyf yn ei roi iti.
Ni feddyliai tylwyth y Buganda am fwyta dim ond Matoke, math o fanana sydd ar ôl eu berwi yn edrych fel rwdan.
Yno y cawsant eu geni a'u magu a'u hyfforddi i'r diben o wasanaethu'r tylwyth a'r llwyth hyd eu marw, a phâr ifanc yn eu dilyn i wneud yr un peth wedyn.
Ond wrth droi tro sydyn ar yr heol, pwy ddaeth i gwrdd ag ef ond Ffantasia o deulu'r Tylwyth Teg.
Peth ofnadwy yw bod yn anwaraidd, yntê, ond wrth gwrs mae tylwyth y Buganda yn adnabyddus am ei ddulliau modern ynghanol cyfandir heb ei lwyr wareiddio.
Gan nad yw'r cwrs cyntaf yn agored i neb ond y sawl sy'n credu yn y tylwyth teg ac yn perthyn gwaed i Santa Clôs, anghofiwch amdano.
Buont yn fyw i oedran teg, wedi magu tylwyth o blant, a diolch am y briodas hapus yna.
Ond pan lefaraf fi wrthyt, fe agoraf dy enau, ac fe ddywedi wrthynt,
Credid ei fod yn un o blanhigion y tylwyth teg gyda gallueodd hud yn perthyn iddo.
Pan ddywed rhywun y geiriau "Llên Gwerin", fel arfer, fe aiff ein meddyliau i gyfeiriad ers talwm: daw i gof hen chwedlau, hen ddywediadau a hen gredoau, a teg yw dweud hefyd, yn nhyb y mwyafrif llethol o bobl, mai perthyn i'r gorffennol mae pethau llên gwerin hefyd, sef coblynod, tylwyth teg, cewri ac yn y blaen.
mae'r grefydd frodorol ynghlwm wrth ddechreuadau mytholegol y llwyth, ac mae pob tylwyth yn parhau i dalu gwrogaeth i'r pennaeth lleol, y Syiem.
Ond, er gwell neu er gwaeth, ychydig iawn o dosturi a geir ym myd natur ac fe ŵyr y fam hynny gystal â neb; ymhen ychydig ddyddiau bydd yn chwalu'r tylwyth gan gario'r lefrod bychain i walau eraill yma ac acw, fel y bydd cath yn cario'i hepil yn ei cheg.
c Trwy'r go'êl (yn deillio o g'l) y gellid naill ai adfeddiannu eiddo aelod o'r tylwyth a gipiwyd gan wrthwynebydd neu elyn, neu brynu rhyddid ar gyfer aelod a gymerwyd yn gaethwas (Lef.
Gynt roedd awydd plant ac oedolion am gael profi blas byd natur, hud a lledrith a'r goruwchnaturiol yn cael ei ddiwallu helaeth drwy wrando ar chwedl; gwerin, megis chwedlau arwrol a chwedlau'r Tylwyth Teg.
At blant wynebgaled ac ystyfnig yr wyf yn dy anfon, ac fe ddywedi wrthynt,
Gwnaf i'th dafod lynu wrth daflod dy enau, a byddi'n fud, fel na elli eu ceryddu, oherwydd tylwyth gwrthryfelgar ydynt.
Rhaid cysegru a diheintio'r lle â'r fflamau chwyrn cyn y bydd gweddill y tylwyth yn fodlon byw yno eto.
A thithau, fab dyn, paid â'u hofni hwy nac ofni eu geiriau, er eu bod yn gwrthryfela yn dy erbyn ac yn gwrthgilio, a thithau yn eistedd ar sgorpionau; paid ag ofni eu geiriau nac arswydo rhag eu hwynebau, oherwydd tylwyth gwrthryfelgar ydynt.
Roedd y llwyfan wedi troi'n ogof hud a lledrith, lle'r oedd holl gymeriadau hoffus a hardd y Nadolig, yn goed ac adar, tylwyth teg, angylion, cor a Sion Corn ei hun yn ein swyno a chreu naws y tymor gydag amrywiaeth hyfryd, hyd at uchafbwynt y cyfan yn nrama'r Geni.