mynnai Waldo goroni pryddest Dafydd Owen, ond ni fynnai'r ddau feirniad arall gytuno ag ef.

Daeth pobl yr ardal i wybod am yr helynt, a chynhaliwyd cyfarfod cyhoeddus lle y pasiwyd yn unfrydol gan lywodraethwyr a rhieni'r ysgol i bwyso fod Waldo'n cael cadw ei le.

Y tro cyntaf y bu Waldo yn Iwerddon, dywedodd wrthyf iddo orfod teithio 'mhell cyn y gallodd glywed y Wyddeleg yn cael ei siarad yn rhugl ac yn naturiol gan bobl wrth eu gwaith bob dydd.

Yr oedd sylweddoli fod dynion yn frodyr i'w gilydd lawn mor dygnedfennol a hynny i Waldo.

Yn ei hwyliau gorau nid oedd di*rrach cwmn;wr na Waldo yn y byd, a gallai ddiddanu cwmni o eneidiau hoff cytu+n am oriau â rheffyn diddiwedd o stor;au am hen gymeriadau annibynnol a hynod a adnabu.

Dyma Waldo'n breuddwydio un noson.

Bid a fo am hynny, mae'r gair Cymraeg 'awen' yn nes o ran ei ystyr i ysbrydoliaeth nag ydyw dychymyg, ac onid wyf yn camgymryd, 'roedd Waldo'n ffyddlon i ryw gynneddf yn ei natur wrth ddewis y gair hwn, ac wrth wneud, 'roedd yn gallu cadw'r hyn a oedd yn werthfawr yn ystyr y gair 'Imagination' i Blake heb gael ei lluddias gan rai o ragdybiaethau'r meddwl diweddar am y dychymyg.

Mae hi'n bwysig am ei bod yn ddogfen ddelfrydol o weithgareddau Waldo yn ei swydd o fardd gwlad.

Efallai nad oedd Wilson Knight yn bwriadu i ni gymhwyso ei frawddegau at eiriau unigol ond mae'n demtasiwn cymryd defnydd Waldo o'r gair 'awen', ac, o ran hynny, y gair 'adnabod' fel enghreifftiau o "words inflated by mind", ac arwain hyn ni i ystyried pa fath o feddwl a oedd gan Waldo, gan gynnwys yn y gair 'meddwl' nid yn unig y meddyliol ond hefyd y teimladol yn ei wneuthuriad.

Waldo oedd bardd mwyaf y gystadleuaeth yn ôl y beirniaid.

Cerddi eraill: Waldo Williams oedd yr ail am y Gadair, ac fe'i ceryddwyd am ei frys a'i flerwch.

Y diwedd fu i Waldo orfod ymadael heb ei lamp!

Ateb Mr S oedd na hidiai ef fotwm am y gyfraith gan fod achos Waldo mor amhoblogaidd ac na feiddiai Waldo ei amddiffyn ei hun mewn llys barn.

Wedyn dyma Waldo yn ei atgoffa mai siopwr oedd, ac mai ei ddyletswydd oedd gwerthu lamp iddo os oedd yn dewis prynu un.

Dywedodd hwnnw y byddai'n rhaid i Waldo ymadael, ond y gwnâi ef ohirio hynny gyhyd ag y gallai.

Arferai Waldo fynd i lawr i Rosaeron i gynnau tân i'w ewythr bob dydd, ac ar bob nos Sul fe âi'r ewythr i gael swper yng nghartref Waldo.

Dangosodd Waldo yn ei erthygl ar 'Barddoniaeth T. E. Nicholas' mor angerddol y gallai amgyffred gwirionedd ac mor anodd iddo weithiau oedd gwahaniaethu rhwng gwefr sylweddoli gwirionedd a gwefr adnabod barddoniaeth.

Yn aml, bardd crwydrol yw ef - fel y bu Waldo am lawer o'i oes (gan ymdebygu ar lawer cyfrif i Ieuan Brydydd Hir), - a'i gyfeillion yn niferus ac yn wasgaredig.

Ond wedi darllen pennod Mr Steffan Griffith ar achau Waldo, meddyliais nad anniddorol fuasai cyfeiriad neu ddau at rai o aelodau'r teulu nodedig hwn fel tamaid i aros pryd.

Apelia at y gorffennol anailadroddadwy, a 'trac hanes', gan dderbyn disgrifiad Waldo Williams o'r genedl - 'Cadw tŷ mewn cwmwl tystion'.

Nid yw hyn o anghenraid yn golygu fod tad Waldo yntau'n dipyn o gyfrinydd, ond nid yw hynny'n amhosibl.

A'r foment honno, meddai Waldo, fe ddaeth llinell o gynghanedd i'w ben.

Clywsom Waldo'n son am weledigaeth Shakespeare a Dante o'r by dac yn ei hamddiffyn drwy ofyn ...

Nid wyf am geisio ail-ddweud hanes 'Fel Hyn y Bu', gan fod y gerdd yn ei ddweud ef yn gryno ddigon, a chan y bydd y rhai a glywodd Waldo'n ei adrodd yn helaethach, yn hynod anfodlon ar unrhyw ail ferwad a geir gennyf i, er ei bod yn weddus nodi fy mod innau'n ei gofio'n ychwanegu ambell damaid apocryffaidd, megis y sôn fod y brigâd tân wedi gorfod dod allan gyda'r heddlu i chwilio am y sbi%wr.

Aeth Waldo ar ei ôl i'r Cei, a chopi o'r swyddi gwag yn y Sir gydag ef.

'Y golau' yma, wrth gwrs, yw golau neu wreichionen yr Anfeidrol mewn cyd-ddyn ac fel y ceir gweld, nid oedd ym marn Waldo ddawn werthfawrocach na'r ddawn i weld hon.

Yn fy marn i, ffolineb yw cymharK Waldo ag unrhyw un,

Mae gan Shelley frawddeg yn defnyddio trosiad i ddisrgifio'r meddwl creadigol, ac fe all ei bod yn taflu goleuni ar feddwl creadigol Waldo : "The mind in creation is a fading coal, which some invisible influence like an inconstant wind, awakens to transitory brightness."(A Defence Poetry).

Nid oedd hyn yn foddhaol iawn; ac felly, dechreuodd Waldo gynnig am swyddi eraill; ac fe gafodd un ym Motwnnog.

Awgrymwyd eisoes fod Waldo'n mawrbrisio'r hyn a oedd Dychymyg neu 'Imagination' i Blake, ond rhyngom ni a Blake y mae Freud a'i ddamcaniaeth am yr isymwybod, a bellach fe briodolir i'r isymwybod lawer o'r gweithgareddau a briodolid gynt i'r dychymyg.

Yr oedd rhyw odrwydd neu ryw wahanolrwydd fel yna mewn pobl yn apelio'n fawr at Waldo.

Ceir prawf pellach yng ngherddi Waldo ei hun.

Ni allaf beidio a chredu fod y ffordd y mae Waldo'n defnyddio'r gair 'awen' yn arwyddocaol ac yn ystyrlon.

Williams yn y cyfarfod i ddweud na ddylid rhoi'r wybodaeth o ganlyniad y cyfarfod hwnnw ond trwy law Mr S Maes o law cafodd Waldo nodyn i ddweud y câi ef aros tan y tribiwnlys, ac y byddent yn ailystyried ei sefyllfa wedyn.

Yn wir, gofynnodd un o'r pwyllgor i Waldo wedyn pam yr oedd wedi ymadael â Chas-mael ar ôl y cwbl yr oeddent hwy wedi'i wneud drosto.

Ni bydd neb yn gallu hel at ei gilydd yr holl atgofion am Waldo y dylid eu cofnodi cyn iddi fynd yn rhy hwyr, ond gobeithio y bydd rhywun llafurgar yn ceisio'i wneud.

ddim oll i gynnig unrhyw help iddo; a chafodd Waldo siom enbyd, a theimlodd ddigalondid dybryd.

oedd Waldo'n ddall i rinweddau mawr Dr Williams er ei fod yn dal yn dra anfodlon ar ei agwedd.

Waldo a'r wythi%en Fawr

Ac am ei bod hi'n ynys ym môr y gorllewin, yr oedd Iwerddon wedi cadw mwy o'i nodweddion cenedlaethol, ac fe allai Waldo ymdeimlo, ac ymglywed, â'i hen hanes a'i chwedloniaeth gyfoethog, wrth deithio drwyddi ar gefn ei feic.

Yn ôl y bardd Waldo Williams yn y gerdd "Anatiomaros," fe lifa Cariad Duw o wythi%en mewn craig yn barhaus i'n cynnal: .

Yr oedd hefyd yn filwrol ei gydymdeimlad ac wedi brifo teimladau Waldo droeon drwy ddweud pethau cas ynghylch ei basiffistiaeth, ac wedi gweithio'n ei erbyn ar y pwyllgor addysg i'w ddiswyddo.

Bu'n trafod yr achau â Waldo Williams a D.

A gwelodd Waldo ar unwaith yr ochr

Teimlodd Waldo lawer yn well.

Nid wyf yn amau na chafodd Waldo'r math hwn o brofiad, a'i gael "in the silence of the night and in rare lonley moments", oblegid mae ganddo aml gyfeiriad at y ser yn rhwyllau yn llen y nos, ond gellir mentro dweud fod ei brofiad ef yn fwy cymhleth, yn fwy angerddol o lawer nag eiddo HG Wells.

Gyda marwolaeth Waldo fe gollwyd yr olaf o'r pedwarawd a wnaeth beth o farddoniaeth Cymru'n farddoniaeth fawr.

Dangosodd Mr Steffan Griffith mewn pennod ddiddorol o'i eiddo'n ddiweddar fod gan deulu Waldo Williams, o ochr ei dad gysylltiadau agos â'r ardaloedd rhwng Taf a Chleddau.' Ceisiaf innau ddangos yn yr ychydig nodiadau hyn fod gan y bardd gysylltiadau teuluol â'r Wythi%en Fawr ym Mrynaman yn ogystal.

Yng ngoleuni hyn oll dyma Waldo'n penderfynu mynd i weld S.

Ni ellir deall Waldo'n iawn-os oes iawn ddeall arno-heb ystyried ei fywyd, ei gefndir a'i yrfa.

Of nem y byddai'r crwt yn cael dwy u dair blynedd o garchar - ac fe ddywedais wrth Waldo, a ninnau'n au'n eistedd wrth y tân a'r cloc yn mynd am hanner nos .

Yr oedd Waldo wedi bod yn gofalu am ei fam yn ystod wythnosau I hir ei salwch olaf.

Gwr arall yr oedd gan Waldo barch ato, yn ystod yr Ail Ryfel Byd oedd Dr E.

Eto, er gwaetha'r anghytundeb sylfaenol hwn, 'roedd Waldo'n hoff ei wala o'i ewythr, ac yntau'n teimlo'r un fath tuag at Waldo.

Rhoes Waldo deyrnged i'w dad yn 'Y Tangnefeddwyr' Mae Gwirionedd gyda 'nhad meddai yn y pennill olaf, ac yn y trydydd, Angel y cartrefi tlawd Rhoes i 'nhad y ddeuberl drud : Cennad dyn yw bod yn frawd, Golud Duw yw'r awel fyd.

'Roedd Euros Bowen yn dymuno coroni Dafydd Rowlands, Waldo Williams o blaid L. Haydn Lewis a Thomas Parry yn ffafrio pryddest H. Llewelyn Williams.

Waldo - Teyrnged, Golygydd James Nicholas

Dyma Waldo'n troi at ei wraig ac yn dweud wrthi am aros fan 'na: 'fyddai fe ddim yn hir.

Y tebyg yw y byddai'r ddau wedi cytuno a Pierre Teilhard de Chardin : "Resonance to the all is the keynote of pure religion and of pure poetry." Yn achos Waldo daw hyn i'r golwg ar wastad ei ymateb i amgylchiadau, e.e.

Nid oedd yr ymchwil am hunaniaeth yn llenwi byd y sgrifenwyr Cymraeg i'r un graddau, efallai, ac eto yr oedd pryder ynghylch dyfodol Cymru yn destun cyson yng ngwaith y goreuon ohonynt hwythau, - Gwenallt a Waldo Williams, er enghraifft.

Cerddi eraill: mynnai Waldo goroni pryddest Dafydd Owen, ond ni fynnai'r ddau feirniad arall gytuno ag ef.

Ond daliodd Waldo at ei fater a dweud ei fod am brynu'r lamp ond nid oedd dim yn tycio - 'roedd y siopwr wedi penderfynu nad oedd arno mo'i heisiau!

Awgrymodd rhywun mai Waldo a'i lluniodd ond ni chefais gadarnhad o hynny chwaith.

Beth bynnag, yn ôl a gofiaf, pan fu rhaid iddo ddangos y 'cerdyn' hollbwysig yn y diwedd, fe ddywedwyd yn garedig wrtho fod Pantycabal wedi bod yn gyfan gwbl yn yr iawn, er ychydig yn ddihiwmor o bosib, a'i fod ef, Waldo, wedi troseddu wrth beidio â dangos y cerdyn, ond y câi ef ei esgusodi'n llwyr pe bai ef yn sgrifennu ychydig o'r hanes ar gân i'r Pembrokeshire Police Gazette; ac yno, onid wyf yn camgymryd, yr ymddangosodd y gerdd am y tro cyntaf.

Cofio Waldo

Nid oes ganddo'r uchelgais i dorri cyt fel meddyliwr neu athronydd, er y gall fod ganddo feddwl chwim ac athroniaeth dreiddgar; a thybiaf finnau nad oedd mewn rhai cyfeiriadau neb llymach ei ddeall yng Nghymru yn ei genhedlaeth na Waldo Williams.

Dywed ef wrthym fod tad Waldo'n "ddyn arbennig iawn, yn ddyn o gymeriad cryf a dylanwadol.

Erbyn hyn hefyd 'roedd Waldo wedi clywed mai cwbl gyfeiliornus oedd y datganiad a roddodd Mr S iddo am y pwyllgor: 'roeddent hwy wedi pasio i gadw Waldo yng Nghas-mael yn sefydlog ac nid yn unig tan y Tribiwnlys fel y dywedasai Mr S.

Gan fy mod wedi crybwyll un o freuddwydion Waldo, gwell imi grybwyll un arall, er nad yw'n dal cysylltiad ag unrhyw un o'i gerddi.

A chyn dechre pregethu yn yr eglwys gyntaf dvma fe'n hongian y cadach coch ar fraced y lamp wrth ben y pulpud, a phob tro yr oedd am bwysleisio rhyw wirionedd yn ei bregeth, dywedai, gan bwyntlo at y cadach coch bob tro, 'And that's as true, brothers and slsters, as my lunch is in that handkerchief!' Yr oedd rhai o stori%au difyrraf Waldo yn ymwneud â'i deithiau yn b Iwerddon.

Pwy a'i hanghofia ef byth, a glywodd Waldo'n adrodd y saga yna am 'Fel Hyn y Bu', yn arbennig yn y dyddiau gwyn hynny cyn iddo gael dim dannedd gosod?

Ar wastad arall, ni allai hyn oll beidio a'i amlygu ei hun ym marddoniaeth Waldo : mae ei syniadau wedi eu llwytho a'r amalgam hwn o feddwl a theimlad, ac nid yw'n syn fod ei eiriau wedi eu llwytho yn yr un modd hefyd.

Nid oes yr un arall o'r penillion cynnar hyn ar fy nghof yn awr, ond cofiaf i Waldo ddweud fod ei chwaer yn fwy medrus nag ef yn eu llunio!

Waldo Williams oedd yr ail am y Gadair, ac fe'i ceryddwyd am ei frys a'i flerwch.

Bardd gwlad oedd Waldo, y bardd gwlad mwyaf a gafodd yr iaith Gymraeg erioed.

Anfonwyd datganiad tebyg at Mr S gan Fedyddwyr y cylch; ac anfonodd Home Guard Llandysilio i ddweud y byddent hwythau'n ymddiswyddo oni chedwid Waldo yn ei swydd.

Yr oedd Waldo yn ei ganol oed pan ddeuthum i'w adnabod.

Gellir cymhwyso hyn a dweud fod rhai beirdd, ac yn eu plith, Waldo, wedi gweld y byd mewn golau heblaw golau dydd ac wedi eu hargyhoeddi mai'r byd wedi ei weld yn y golau hwnnw yw'r unig fyd sy'n cyfrif.

Dywedodd Waldo fod arno awydd prynu un gan fod taith bell o'i flaen y noson honno.

Tra bu Idwal yn y Coleg, fe fu'n rhannu ei wely gyda Waldo.

Ac fe aeth ymlaen i ddarllen 'Adnabod' - a gwyddwn cyn iddo orffen mai honno oedd ei gân oedd yn mynegi'r hyn yr oedd ef yn dyheu amdano - sef gweld cariad ac ewyllys da yn bodoli rhwng pobl o wahanol genhedloedd.dyma Waldo'n gofyn iddo a oedd ganddo lamp beic i'w gwerthu.

Petae ti'n gofyn pa un llinell sy'n mynd trwy fy meddwl i ar adegau anodd, yna Steve fyddai ar y blaen efo'r geiriau 'tyrd allan i ddawnsio'n y glaw a chodi dau fys ar y byd'. Mae Steve yn dynn wrth sodlau Waldo pan ddaw hi at ysbrydoliaeth.

Diolchais innau i'r Arglwydd am Ei esboniad, gan gofio am eiriau'r bardd Waldo Williams: Yng ngwreiddyn Bod nid oes un wywedigaeth, Yno mae'n rhuddin yn parhau.

Fel y buesid wedi disgwyl, 'roedd y llygaid ymhlith aelodau pwysicaf y corff i Waldo.

Er bod Maya Angleou, Geralllt Lloyd Owen, R.S. Thomas, Steve Eaves a llawer iawn mwy yn y ras, Waldo sy'n ennill bob tro.

Dyma rai nodiadau ar sail sgwrs a gafodd Waldo a minnau ynghylch y cefndir oedd i'r gerdd 'Adnabod'.

Tra bo hi'n bosibl i gael cwmni%aeth ffrindiau llengar yn y wlad mewn ardal bendant, a chymdeithas i sgwrsio am y pethe, a mwynhau gwir ffrwythau'r awen, gyhyd â hynny y bydd rhywrai'n deall y math o fywyd yr oedd Waldo'n gynrychiolydd mor lew ohono.

Waldo.

Gan mai heddychwyr cadarn oedd tad a mam Waldo, yn anochel fe ddatblygai hi'n ddadl boeth ynghylch heddychiaeth, gyda'r hen ewythr yn dal y dylid gyrru'r holl heddychwyr i'r ffosydd yn Ffrainc.

Ac ni allai Waldo namyn estyn ei fraich i ysgwyd llaw â'i ewythr.