Nid wyf yn cofio'n iawn beth a ddywedwyd, ond rwy'n meddwl inni gytuno mai ymgais yw'r naill a'r llall i roi trefn ar amrywiaeth mawr o elfennau gwasgarog, a'i bod yn werth inni ddyfalbarhau.

Nid wyf wedi clywed unrhyw siw gan neb eto o beth sydd yn debyg o ddigwydd.

Yr wyf yn cywilyddio wrth feddwl mor hunangar oeddwn.

Nid wyf eto wedi gallu meddwl am unrhyw reswm pam mae'r silia o badiau gwahanol wedi eu trefnu mewn parau fel hyn.

Ac nid wyf wedi crybwyll yr athrawon o gwbl.

Nid wyf yn siŵr bellach beth ydoedd.

Os nad wyf yn camgymryd fe fydd dyfodol Gruffudd eto yn y fantol ac fe gaiff ei ergydio fel ceiliog gwynt rhwng y Tywysog a Dafydd yr hanner Norman o Lys Aber." Erbyn hyn 'roedd y sbi%wr yn awyddus i gychwyn i'w daith.

Pwy wyf i i sefyll ar dy ffordd Di?" Dechreuodd ofalu am Neuadd Whitechapel yn ogystal â'i chartref.

O yr wyf yn eu cofio meddaf wrthych...

Dywedodd hefyd, Fab dyn, yr wyf yn torri ymaith y gynhaliaeth o fara o Jerwsalem; mewn pryder y byddant yn bwyta bara wrth bwysau, ac mewn braw yn yfed dŵr wrth fesur.

"Mae hyn yn newyddion da dros ben ac yr wyf yn falch iawn y bydd gorsaf newydd yn cael ei hadeiladu ar y safle yn y dyfodol agos," meddai Mr Hughes.

Nid wyf yn cofio amser pan nad oeddwn am fynd yn forwr.

Nid wyf am anghytuno ag ef, gan nad yw'r cwestiwn a ydyw casgliad o weithiau'n ffurfio llenyddiaeth neu beidio yn un ystyrlon i mi.

Bid a fo am hynny, mae'r gair Cymraeg 'awen' yn nes o ran ei ystyr i ysbrydoliaeth nag ydyw dychymyg, ac onid wyf yn camgymryd, 'roedd Waldo'n ffyddlon i ryw gynneddf yn ei natur wrth ddewis y gair hwn, ac wrth wneud, 'roedd yn gallu cadw'r hyn a oedd yn werthfawr yn ystyr y gair 'Imagination' i Blake heb gael ei lluddias gan rai o ragdybiaethau'r meddwl diweddar am y dychymyg.

Nid wyf am wadu am foment nad wyf wedi bod yn hoff iawn o gerddoriaeth ers pan oeddwn yn hogyn.

Yr wyf innau'n cytuno fod yn iawn i'r blaid gynnig ymgeiswyr mewn etholiadau seneddol; ond ar amodau.

Nid wyf fi ddim!

Adrodd yr Ymrwyniad Dirwestol wedyn, nerth esgyrn ein pennau þ 'Yr wyf yn addaw, drwy gymorth Dur, ymgadw rhag pob math o ddiodydd meddwol.' Dau fath o blant oedd yna bryd hynny þ plant y Rhodd Mam, yn dda a drwg.

roedd hwn yn gyfle da i gymru ennill ei gêm gyntaf yn y bencampwriaeth gan gofio y gweir a gafodd yr alban gan y crysau duon ond gwaetha'r modd nid wyf yn gweld y tîm hwn yn eu trechu hyd yn oed ar y maes cenedlaethol ac nid yw'n rhoi bodlonrwydd o gwbl imi fod yn dweud hynny ar ddechrau blwyddyn.

'Waeth i mi gyfaddef ddim, yr wyf i'n trysori'r galwadau ffôn yna lawn cymaint ag y trysoraf ei llythyron, achos yr oeddynt yn arddangos angerdd.

Yr wyf yn sylweddoli fwyfwy wrth heneiddio mor gbwysig yw mwynhau daioni yr anrhegion hyn...

Yr wyf wedi disgrifio nifer o amrywiaethau ac, wrth gwrs, y mae eraill.

Y mae'n waith sydd yn gofyn cryn grefft, ac yr wyf wedi bod ar gyrsiau i gael mwy o brofiad a chymwysterau.

Os penderfynir cyhoeddi, yr wyf yn gobeithio na bydd y sylwadau uchod yn dramgwyddus ac y byddant yn help i'r awdur.

Yr wyf yn aelod gwirfoddol o'r New South Wales State Emergency Service yn y Blue Mountains.

Yr hyn sy'n ddychryn i mi (nad wyf eto'n hanner cant, ac a faged yn nhop Gwm Tawe a thop Cwm Aman yn y pumdegau) yw bod cynifer o'r arferion a ddisgrifia hi yn arferion yr wyf i'n eu cofio.

Yr wyf fi yn hoff o glywed tonnau'r môr yn curo'r creigiau ac yn taflu'r ewyn i fyny fel rhwyd i ddal pelydrau'r haul.

Dyma oedd y geiriau y gofynnid i gefnogwyr eu harwyddo: "Yr wyf yn addo gwneud fy ngorau i sicrhau senedd i Sgotland, gyda hawliau mewn materion cartrefol".

Fel hyn y dywed yr Arglwydd DDUW: Am i chwi fod yn fwy terfysglyd na'r cenhedloedd o'ch amgylch, a pheidio â dilyn fy neddfau nac ufuddhau i'm barnau, na hyd yn oed farnau'r cenhedloedd o'ch amgylch, felly, fel hyn y dywed yr Arglwydd DDUW: Edrych, yr wyf fi fy hun yn dy erbyn.

A hyd heddiw, er yr holl ymdrech gynnar, fe fyn ymadroddi o'r fath frigo o dro i dro wrth i mi lefaru Saesneg yn enwedig fel yr wyf yn heneiddio.

Yr oeddwn innau'n adnabod llawer o awduron llyfr fy mam, ond yn awr, yng ngoleuni cofio amdanynt, yr wyf yn medru gwerthfawrogi llyfr mor gyfoethog ydyw, ac mor gyfoethog oedd fy mam pan oedd hi'n gwneud y detholiad.

Ar ol gorffen, yr wyf yn cofio fod Anti yn disgyn o'r llwyfan gyda help y Parch Tudur Evans.

Nid wyf yn cofio ddim rhagor, ond ein bod wedi mynd i'n gwelyau yn go hwyr, ond cyn i ni gysgu, dyma gloch Anti yn swnio, am y tro cyntaf, a'r dro diwethaf hefyd.

Yr wyf newydd ddychwelyd o'r deheudir.

'Yr wyf yn cofio yn dda un prynhawn Sadwrn pai yn yr haf,' meddai, 'bod fy ewythr Dafydd Caeglas, yr hwn oedd yn ddyn effro a blaenllaw iawn gydag addysg yn yr ardal, yn sefyll yn nrws yr offis ac yn cynnig fod y gweithwyr yn talu ceiniog yn y bunt at roi ysgol i'r plant.

Estynnodd lyfryn o'i boced a darllen ohono: 'Lleidr yw Vatilan a phlismon o'r enw PC Llong wyf innau.'

Nid wyf yn un o'r rhai hynny sy'n ymatal rhag protestio yn erbyn anghyfiawnder a gormes trwy ddadlau mai dyna sydd i'w ddisgwyl mewn trefn filwrol.

Nid wyf fi'n deilwng i blygu a datod carrai ei sandalau ef.

Nid wyf wedi llwyddo i ddarganfod fawr o hanes yr ysgol hon er fy mod yn gwybod bod rhai o ferched Llannerch Gron, chwiorydd fy nhaid, wedi bod yno.

Pan bregethais y Traet~awd hwrl gyntaf yn gyhoeddus, Fy Nhafol oe~ B;n ysgrifcnny~ an, rhy fu~n, rnae'n debig, i'r Sawl oedd yn dywed, gofio a chynnwys y M~tter yn gryno: etto c~fodd Ef~ith ar Glu~tiau, ac (yr wyf yn gobeithio) ~r Galorm~u rai, fd y t~er ddymun~nt ei lrgr~phu.

Mae'r stori hon yn ennyn ein chwilfrydedd o'r dechrau, ond nid wyf yn credu mai bwriad yr awdures oedd gwneud i rywun chwerthin yn niweddglo'r stori hon, fel y gwnes i.

Rhaid plymio'n ddyfnach a rhoi'r cyfan i lawr o'i gwr os wyf i ddod i benderfyniad a ddyry imi ryw fesur o dawelwch meddwl.

Nid wyf yn meddwl fod yna sioe debyg wedi bod ym Mhentraeth ar ol honno.

Dywedodd wrthyf, Fab dyn, yr wyf yn dy anfon at blant Israel, at y genedl o wrthryfelwyr sydd wedi gwrthryfela yn fy erbyn; y maent hwy a'u tadau wedi troseddu yn fy erbyn hyd y dydd heddiw.

Nid wyf yn ddigon ffôl i gredu mai drygioni ac anwybodaeth sydd wrth wraidd syniadau eraill, daliadau'r Adwaith, ond yr wyf yn hollol sicr yn fy meddwl fy hun fod y rhai sy'n synio felly yn camgymryd yn ddifrifol.

Yr wyf yn ymwybodol wrth gyflwyno'r anerchiad hwn, sydd wedi ceisio codi cwr y llenni ar fyd ieuenctid a sefyllfa bresennol y Gymraeg, fy mod wedi codi mwy o gwestiynau ar y thema dan sylw nag ydwyf wedi gallu cynnig atebion iddynt.

Yr hyn yr wyf fi'n ei gofio orau yw fod Dafi'r Foel wedi mynd lawr bob cam i Aberteifi i weiddi dros Richards ond cafodd ergyd galed ar steps y Neuadd, a phrysurodd hynny ei ymadawiad o'r ardal.

Nid wyf yn ddigon ffol i gredu mai drygioni sydd wrth wraidd y syniadau eraill, daliadau'r Adwaith, ond yr wyf yn hollol sicr yn fy meddwl fod y rhai sy'n synio felly yn camgymryd yn ddifrifol.

~'r un pryd, cyffesa "Nid wyf fi chwilotwr o gwbl .

Nid wyf yn gwadu na byddai cyfnod o gas ac erlid a chynnen yn hytrach na'r cariad heddychol sydd mor amlwg ym mywyd politicaidd Cymru heddiw.

Nid wyf am geisio ail-ddweud hanes 'Fel Hyn y Bu', gan fod y gerdd yn ei ddweud ef yn gryno ddigon, a chan y bydd y rhai a glywodd Waldo'n ei adrodd yn helaethach, yn hynod anfodlon ar unrhyw ail ferwad a geir gennyf i, er ei bod yn weddus nodi fy mod innau'n ei gofio'n ychwanegu ambell damaid apocryffaidd, megis y sôn fod y brigâd tân wedi gorfod dod allan gyda'r heddlu i chwilio am y sbi%wr.

Yr wyf yn amau nad oedd gan ein gwron fawr o amynedd chwaith at ei gyfoeswyr ymhlith y beirdd yr oedd cynffon y weledigaeth hon yn chwipio'u dychymyg, sef y rhai megis Saunders Lewis a Gwenallt a fynnai gysylltu'r Gymru oedd ohoni yn y tridegau gyda rhyw Gymru reiol ufudd-Gristionogol mewn gorffennol di-ffaith.

Yr wyf wedi son am ymweliadau Margaret Thatcher â Chymru fel y gwel pobl mai celwydd yw dweud nas gwyr hi ddim am Gymru.

"Yr ydych mor gryf ag y tybiwch eich bod", meddai, "Yr ydych mor gryf ag yr wyf finnau%.

Mewn gwaith yn cael ei gyhoeddi gan Wasg y Brifysgol, yr wyf yn credu ei bod yn deg mynnu fod awduron yn dyfynnu o'r ffynonellau gorau.

'Yr wyf i'n bored,' meddech.

Wedi fy arswydo gan dlodi difenwol fy mhobl sy'n byw mewn gwlad gyfoethog; wedi fy nhrallodi gan y modd y cawsant eu hymylu yn wleidyddol a'u mygu yn economaidd; wedi fy nghynddeiriogi oherwydd y difrod wnaed i'w tir, eu hetifeddiaeth gain; yn pryderu tros eu hawl i fyw ac i fywyd gweddus, ac yn benderfynol o weld cyflwyno trefn deg a democrataidd drwy'r wlad yn gyfan, un fydd yn amddiffyn pawb a phob grwp ethnig gan roi i bob un ohonom hawl ddilys i fywyd gwâr, cysegrais fy adnoddau deallusol a materol, fy mywyd, i achos yr wyf yn credu'n angerddol ynddo, ac ni fynnaf gael fy nychryn na'm blacmêlio rhag cadw at yr argyhoeddiad hwn.

Yr wyf wedi cywiro cymaint ag a allwn ohonynt ar y teipysgrif, ac eraill yn y nodiadau sy'n dilyn.

Yr wyf wedi cael tipyn o swyddi ers gadael yr ysgol, nid oes prinder gwaith yma.

Ond hyd heddiw yr wyf yn ei theimlo'n anfantais na bawn wedi cael cwrs coleg cyflawn mewn athroniaeth oherwydd yr wyf yn ofnus iawn o hyd wrth drafod syniadau athronyddol...

Canys dwyn yr wyf yn fy nghorff nodau'r frwydr hon.

Amheuai eu gogwydd tuag at Gatholigiaeth a'u gwrthwerinoldeb, bid siwr; eithr yr hyn a barai'r anesmwythyd mwyaf iddo oedd parodrwydd digwestiwn eu hadwaith: 'Nid wyf yn hoffi ffolineb y Sais; ond nid wyf yn hoffi ychwaith ffolineb Ffrainc, ac ni all haeriadau Ffrainc fod ddim mymryn mwy deniadol i'm twyllo na haeriadau Lloegr.' Yn ei hanfod, ymryson oedd dadl Gruffydd a Lewis ynghylch pwy oedd gwir gynheiliad 'yr hen ddiwylliant Cymreig.' Yr oedd diffiniadau ehangach o'r cychwyn yn iswasanaethgar i Gymreigrwydd y ddwy estheteg a bleidiwyd.

Nid dweud yr wyf fod llenorion yn puteinio'u dawn wrth fwydo'r camerau.

Yr wyf wedi pennu ar dy gyfer yr un nifer o ddyddiau ag o flynyddoedd eu pechod, sef tri chant naw deg o ddyddiau, iti gario pechod tŷ Israel.

Nid wyf yn dweud fod hyn yn well nac yn waeth na dulliau'r llyfrau Saesneg; yn wir, credaf y gall y ddau fod yn dra effeithiol; nodi'r gwahaniaeth yw fy unig amcan yma.

Fel yr wyf wedi disgrifio mewn pennod flaenorol, yr oedd Miss Hughes wedi bod yn hynod garedig ataf, hyd yn oed pan oeddwn yn fachgen drwg direidus, ac yr oedd fy nyled iddi yn fawr.

Nid wyf yn anghofio fod newid dirfawr wedi bod yn yr ysgolion.

Yn awr, fab dyn, gwrando ar yr hyn a ddywedaf wrthyt, a phaid â gwrthryfela fel y tylwyth gwrthryfelgar hwn; agor dy geg a bwyta'r hyn yr wyf yn ei roi iti.

Go brin y byddai hynny'n gweithio yng Nghymru er fy mod i wedi prynu digonedd o lyfrau nad wyf wedi cael y mwynhad a ddisgwyliwn oddi wrthynt.

Nid wyf eto wedi llawn ddisgrifio'i gyfraniadau i fywyd diwylliadol Cymru.

Yna dywedodd wrthyf, Fab dyn, gwrando ar yr holl eiriau yr wyf yn eu llefaru wrthyt, a derbyn hwy i'th galon.

Hawdd y gallai arddel datganiad hysbys y dramodydd Lladin, Terentius, "Homo sum: humani nil a me alienum puto% - "Dyn wyf: nid ystyriaf ddim dynol yn ddieithr imi%.

Pwy sydd glwyfedig nad wyf innau glwyfedig?

Anhapus wyf wrth dy gynghori fel hyn.

Nid wyf yn siŵr am hyn ychwaith.

Awgrymu'r wyf bod angen yr un "weledigaeth" ar ran y gwyddonydd i greu ei sinthesis yntau.

Yn wir, yr wyf yn amau y medrech gael unrhyw un i actio mor naturiol a doniol a'r wraig honno a gwynai fod ei gwrcath clwyfus yn anghofio ei fod yn hen, ac nad oedd mwyach yn abl i gwffio am y fraint o gael bod yn dad!

Nid wyf yn amau na chafodd Waldo'r math hwn o brofiad, a'i gael "in the silence of the night and in rare lonley moments", oblegid mae ganddo aml gyfeiriad at y ser yn rhwyllau yn llen y nos, ond gellir mentro dweud fod ei brofiad ef yn fwy cymhleth, yn fwy angerddol o lawer nag eiddo HG Wells.

Er nad oes unrhyw dystiolaeth fod cotwm naturiol yn well; yr wyf i o'r farn y bydd pobl yn reddfol yn teimlon well ynddyn nhw, meddai perchen y siop.

Ond nid wyf yn siwr.

Yr wyf yn ddiolchgar i Mr John Roberts, Rhydli%os, am yr englyn yma i'r 'Twrnai' (a enillodd iddo'r wobr yn Eisteddfod Uwchmynydd):

Cyfeirio'r wyf at awdl 'Pwll Morgan', a gyfrgollwyd ar sail ei gwallau ieithyddol a' diffyg chwaeth.

Yr wyf wedi dweud mewn pennod flaenorol na welais gyffelyb Abel am adnabod calon dyn.

Calennig wyf yn mofyn, Dydd Calan, dechrau'r flwyddyn, A bendith fyth fo ar eich ty Os tycia i mi gael tocyn.

ù Sylweddolwn fod y gymdeithas yr wyf wedi'i disgrifio uchod yn uned ~iach' yn gymdeithasegol, ond er hynny yn dirywio o ran poblogaeth.

Yr wyf yn cofio mai'r Parchedig Eric Grey, rheithor Brechfa, Abergorlech, a Llanfihangel Rhos-y-corn ar hyn o bryd, a'n derbyniodd i'r maes parcio ceir, ac imi lawenhau o sylweddoli ei fod yn ŵr mor gyfrifol yn ei berthynas â'i dreftadaeth genedlaethol.

Y rhaglen Saesneg yr wyf yn hoff ohoni yw "All Creatures Great and Small", y gyfres sydd wedi ei sylfaenu ar fywyd y mil-feddyg James Herriot.

Nid wyf yn amau nad yw'r mwyafrif ohonynt hwy wedi ei ddarllen.

Nid wyf am ddatgelu'r hyn a ddigwyddodd ond, yn sicr, roedd yn annisgwyl ac yn dipyn o sioc.

'Mae'n dweud fan hyn fy mod i wedi'i restio fo droeon am sawl trosedd ac nad wyf i'w ryddhau dros fy nghrogi.

Os dywedwch, "Yr wyf yn credu yn Nuw'r Creawdwr", yr ydych yn datgan eich ffydd.

Yr wyf yn cyfeirion at Fucheddau saint megis Cadog, Gildas, Carannog a Phadarn, a gyfansoddwyd yng Nghymru yn yr unfed ganrif ar ddeg a'r ddeuddegfed.

Credaf y buasai gan yr Athro fwy o achos i lawenhau, yn hyn o beth pe buasai fyw heddiw, ond yr wyf yr un mor sicr y gwelai ormod o olion o'r drwg hwn ym mywyd y genedl i beri iddo roi ei saethau i gyd yn ôl yn eu cawell.

"Droeon wrth feddwl am faes glo'r De ac am lowyr yr wyf wedi eu hadnabod, 'rwyf wedi cael fy hun yn holi cwestiynau am eu lle yn llên y Gymraeg gan ddod yn anfodlon i'r casgliad nad oes iddynt mewn gwirionedd, fawr o le o gwbwl am nad yw'n llenyddiaeth yn siarad cyfaniaith eu profiad," meddai.

Darllenai bennod o'r Beibl yn ei hystafell wely yn ddi-ffael bob nos, a chysgai'n dawel ar ôl hynny; ac nid wyf yn gwybod a ddarllenai hi ddim arall oddieithr ar y Saboth, pryd yr arferai gymryd y DRYSORFA i fyny, gan ei hagor yn rhywle ar ddamwain ac yn union deg dechreuai bendympio.

Atebais, O Arglwydd DDUW, nid wyf erioed wedi fy halogi fy hun; o'm hieuenctid hyd yn awr nid wyf wedi bwyta dim a fu farw nac a ysglyfaethwyd, ac ni ddaeth cig aflan i'm genau.

'Dydw i ddim am i chi feddwl fy mod i'n hunangyfiawn, ond nid wyf fi erioed wedi sgrifennu yn unig er mwyn gwneud arian.

Fel mae'n digwydd, mae'r Cor Meibion yr wyf yn aelod ohono, sef Cor Bro Glyndŵr (er mwyn y troednodwyr), yn canu gosodiad Bryceson Treharne o soned 'Dychwelyd' TH P-W; gosodiad teilwng, greda i, sydd yn llwyddo i danlinellu grym y soned ac i gyfleu dehongliad cerddorol o un JR ar ddiwedd ei ymdriniaeth.

(Myfyrdod ar y gwcw lwydlas neu'r aderyn prengoch glas (o wyn elltydd Dover draw), neu'r hudol Dr Red(efallai)waed o Gaint - o waldiwch fy mhen hefo potel sôs coch (neu salad crîm), yr wyf ar ganol hynllef gyda'r waethaf...

Nid wyf yn siwr ai hwn fydd portread mwyaf poblogaidd John Ogwen - peth anodd yw cracio delweddau a luniwyd gan gynhyrchiad blaenorol - ond mae ymhlith ei oreuon.