all neb wadu, er bod yr ordeinio'n hollol anorfod, eto perigl yr ordeinio, perigl mynd yn gyfundeb ar wahan, ydy ei bod hi/ n haws llithro oddi wrth yr hen Erthyglau, yr hen Homiliau, rhoi llai o bwys arnyn-nhw, cymryd haearn y ffrwyn rhwng ein dannedd, penderfynu pynciau credo heb gadw mewn cof mai etifeddiath ydy'r Ffydd, ac mai cadw'r ffydd, traddodi, ydy swydd pregethwr, nid ymresymu'n rhydd.

Gorchmynnodd y gard ni i ddidoli'r defnyddiau oedd yn yr hen domen: rhoi haearn ar un ochr y coed ar yr ochr arall, hen deiars ceir wedyn, a pharhau i'w gwahanu felly.

Rwsia yn meddiannu hanner Yr Almaen, y lleng haearn yn disgyn.

Fel rheol ar ôl i dwll fel hyn gael ei saethu mae angen llnau wyneb y graig, gan fod cerrig wedi symud ond ddim wedi dod i lawr, felly rhaid i'r ddau ddyn fynd i lawr ar y rhaff eto hefo darn o haearn crwn rhyw bedair troedfedd o hyd wedi ei finio yn un pen, yr hwn a elwir yn drosol.

Ni châi diwydiannau ysgafn a glanach ddatblygu yma rhag ofn y denent ei gweithwyr oddi wrth y diwydiannau glo, dur, haearn, alcam ac ati.

Yn gyntaf, ymddengys smotyn bach ar y metel, a hwnnw wedyn yn tyfu ac yn disgyn i ffwrdd yn ddarnau man, gan adael arwynebedd bontydd haearn yn gwanhau ac yn dymchwel o achos rhwd, a peth cyffredin yw gweld darnau o rwd ar hen geir.

Heb rybydd o gwbl, daeth fflach o olau disglair nes bron â dallu'r tri ohonyn nhw, a theimlodd Geraint y bar haearn yn dod yn rhydd yn ei ddwylo.

Roedd wedi cryfhau ffenestri ei gaban pren melyn â bariau haearn cryf, fel pawb arall, gyda llaw, a allai fforddio hynny yn y rhan hon o'r dref.

Mewn addysg, roedd lle i nodi gwelliannau, ond roedd y ddarpariaeth ysgolion o hyd yn ddiffygiol iawn yn yr ardal, er gwaethaf ymdrechion rhai o'r meistri haearn, a gwell darpariaeth o addoldai.

Safai, a'r crwt bach yn gorffwys ar ei chlun, i wylio Dai Mandri'n gweithio ar ddarn o haearn, heb yngan gair ac heb wenu, fel pe bai Hadad yn greadur ar wahân.

Yna elai'r gof ati i dorri hyd yr haearn i ateb yr olwyn.

Gwelais ef unwaith yn ~ynnu ceffyl haearn bob darn oddi wrth ei gilydd ac yn ei osod yn ~i ôl yn daclus a di-drafferth.

Dyma'r platelayers yn gosod ffordd haearn ar hyd y bonc, neu fel y byddent yn dweud gosod ffordd union, ac yn torri branches allan ohoni a phob cangen yn cario i'r graig.

Ond ychydig olion arwynebol sydd ar ôl o bobl Oes yr Haearn, a nemor un traddodiad o'u gweithgareddau heblaw eu bod hwythau fel eu disgynyddion yn gorfod byw ar gynnyrch gwlad.

Wedi darfod y ddau dwll mae ei fêt sydd ar y top yn gollwng dau bisyn o haearn crwn iddo; mae yntau yn eu rhoi yn y tyllau, wedyn mae'r sawl sydd ar y top yn gollwng darn o bren iddo.

Symons oedd y mwyaf chwyrn ei gondemniad ar y meistri haearn, gan roi disgrifiadau crafog o amodau gwael a ddaeth o orlenwi'r ardaloedd hynny â phobl, a'r diffyg cyfleusterau byw i'r gweithwyr yn sgil hynny:

Daeth Myrddin at y barrau haearn yr oedd Geraint erbyn hyn yn ceisio'u tynnu'n rhydd â'i holl egni.

Daeth cynhyrchu haearn yn Nowlais i ben wedi 228 o flynyddoedd.

Ni wn am harddach tai na ffermdai unigryw yr Engadin - y pyrth mawr bwaog ar gyfer troliau, y ffenestri dyfnion ciwbig, y rhwyllwaith haearn, y patrymau a'r arfbeisiau a'r adnodau Romaneg ar wyngalch neu hufengalch y talcenni, heb son am banelau a nenfydau a meinciau pin y parlyrau gyda'u stofiau anferth addurnedig.

Mae haearn a dur yn datblygu clytiau browngoch o rwd pan fyddant heb eu gwarchod ac yn cael eu gadael yn yr awyr damp.

Ac aeth hen rigymau chwarae fel, 'Beth ydi Tŷ bach haearn, drws yn ei dalcan, Buwch goch i mewn, buwch ddu allan?'

Wedi penderfynu lle'r oedd y twll i fod, roedd un dyn yn dal ebill haearn, wedi ei finio fel diemwnt, a'r llall yn taro'r ebill, ac yntau yn ei droi ar ôl pob trawiad.

Yn wynebu'r drws roedd yna wely haearn sengl, ac fel roedd o a'i dad yn edrych fe gododd y gwely i fyny i'r awyr bedair troedfedd oddi ar y llawr.

ei enw oedd joseph tregelles price, meistr gwaith haearn mynachlog nedd, ger castell nedd.

Gwelir hen adeiliadau, simneiau, a thomennydd gwastraff yn gysylltiedig â'r gweithfeydd glo a haearn a'r chwareli ym mhobman ar hyd a lled y wlad; ond, yn amlach na pheidio, mae'r hen longau hwyliau wedi pydru ers blynyddoedd yn y dŵ'r hallt, neu wedi cael eu dinistrio neu eu symud er mwyn gwneud lle mewn porthladdoedd.

Bu pobl yn byw yma ers yn fore iawn, ac y mae olion o Oes yr Haearn, bedwar can mlynedd cyn Crist, yn profi iddynt dderbyn eu cynhaliaeth o'r tir a'u hamddiffynfa yn yr hen gaerau a godwyd ar hyd a lled sir Aberteifi, a rhyw chwech ohonynt ar lannau Wyre o Ledrod i Lanrhystud ac un o fewn i'r plwyf, sef Caer Argoed.

Tynnodd Jabas lun arall cyn clymu'r cwch wrth hen fodrwy haearn rydlyd.

Roedd y syniad ddinist yn gryf ym myd celf y chwedegau, ac yn hytrach na chreu cerfluniau 'hierarchaidd' a gâi eu gosod ar bedestal neu lwyfan gwell ganddo oedd creu 'democratiaeth o wrthrychau' a fedrai gyfleu teimlad tuag at ddarnau o natur, pren, haearn, pridd, unrhyw weddillion dienw y gallai eu defnyddio.

Gellir cymharu'r ffyniant yn y diwydiant llongau yng Ngogledd Cymru yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg â'r twf yn y diwydiannau glo, haearn a dur yn Ne Cymru.

Pam mae solidau fel alwminiwm yn plygu yn rhwydd ond nid felly haearn bwrw?

ar y ddau haearn, a dyna blatform iddynt sefyll arno i weithio.

Bu'n dyst i fwrlwm rhyfeddol iawn: 'Yma', meddai, 'y mae fy enaid wedi teimlo ei ingau dwysaf a'i lawenydd penaf.' Y diwydiant haearn oedd yn teyrnasu yn ystod ei gyfnod ef yn Nhredegar, a rhoes Nefydd ddisgrifiad byw o brofiad beunyddiol y gweithiwr haearn yn Nyffryn Sirhywi:

Roedd yna ryw rym yn peri i Geraint gydio'n dynn â'i ddwy law yn un o'r barrau haearn oedd o'i flaen.

Llosgid darnau o goed megis ffawydd, gwern, helyg a derw yn araf ac yn fud mewn pyllau mawr caeedig dros amser hir yn yr haf i gynhyrchu tanwydd ar gyfer y diwydiant haearn a diwydiannau eraill.

Credir ei bod yn perthyn, yn ôl ei chynllun a'i phatrwm, i gyfnod cynnar yr Oes Haearn.

Felly rhwng hynny, a'r hanesion am sut oedd pethau y tu ôl i'r llen haearn, 'doedd teimladau'r teulu yma ddim yn gysurus a dweud y lleiaf.

Wedi ffiasco'r anialwch a'r siwtiau haearn, fydda fo ddim yn betio llawer ar y posibilrwydd.

Bob yn dipyn, fe fyddai'n dechrau camu'r haearn o fod yn ddarn unionsyth i fynd yn raddol yn gylch.

Mae creigiau cochion yn arwydd sicr bod y graig honno wedi ei ffurfio dan amodau anialwch sych oherwydd fod y lliw coch yn dod o'r haearn sydd wedi rhydu yn yr awyrgylch sych.

Gelwir hwy yn 'Bobl Oes yr Haearn' am mai o haearn yr oedd eu hoffer, er eu bod yn dal i ddefnyddio callestr a phres hefyd.

Roedd yn cynnwys hunan-bortread a gastiwyd mewn haearn ym Mhort Penrhyn.

Ar ôl gorffen gwneud y bwl byddai'r gof yn gosod dau gylch haearn amdano yntau.

Ni chadwyd yr un traddodiad o'r Oes Haearn honno hyd ein dyddiau ni mewn gair na gweithred.

Cynhyrchir dur pan wresogir mwyn haearn mewn ffwrneisi enfawr; creir gwydr o dywod a dwymir hyd nes ei fod yn toddi.

Roedd ynunion fel cegin ffermdy - dresel, cwpwrdd tridarn, tan agored mewn basged haearn bwrw hanner ffordd i fyny'r wal, a goginiai gigoedd a physgod mewn dull barbiciw, crogai anferth o iau bren ar wal arall ynghyd a phob math o daclau gwneud menyn.

Dyna roeddwn i'n ei olygu wrth anaeddfedrwydd: methu derbyn y sefyllfa ac addasu iddi, ei theimladau gorffwyll, melodramatig yn lliwio ei holl agwedd ar fywyd, nes bod popeth yn cyfyngu a chulhau i un pwynt caled fel haearn, na adawai yr un dewis amlwg arall iddi ond ei lladd ei hun, a dianc o garchar ei meddwl felly." "O, rwyt ti'n fodlon derbyn ei bod hi o ddifri ynglŷn a'r peth, felly?

Erbyn heddiw gwyddom fod sicori'n cynnwys fitamin A, fitamin B potasiwm, haearn, calsiwm a pheth ffibr yn ogystal â rhyw hanfod chwerw.

Collwyd llawer o bethau fel lamp baraffin a haearn smwddio.

Yn ddiweddar mae gwyddonwyr wedi dadansoddi gwreiddiau a dail betys a chael ynddynt rai sylweddau anhysbys ynghyd â ffibr, haearn, caliwm, potasiwm, y fitaminau A, C a nifer o'r cymhlyg B, gyda'r dail yn arbennig o gyfoethog mewn haearn a fitamin A.

Pan gafwyd hyd i lot o lo a haearn ac ati mewn rhannau o Urmyc fe ddaeth yna filoedd o bobl ddieithr i mewn ac fe stopiwyd siarad Urmyceg cyn hir yn y lleoedd hynny achos iaith pobol dlawd oedd hi.

Y cinio a'r te yn cael eu cario mewn basgedi efo ni yn y trap mawr, a dada yn taenu canfas o dan gysgod y coed, a mam yn rhoi lliain gwyn "damascus", ar danteithion i gyd ar ben Tan yn cael ei wneud, a'r tecell haearn yn mynd ar hwnw i ferwi dŵr i gael gwneud te.

Roedd yr efail a'r morthwyl a'r cwdyn o farrau haearn ar gefn y camel olaf, druan.

Ac felly'r arhosodd pethau nes cafodd y Cyrnol wely haearn tipyn gwell gan y Nipon.

Mae'r llen yn y bryddest yn llen haearn rhwng yr hen wareiddiad Cymreig a'r bywyd di-Gymraeg.

Wedi hynny y cawn y dystiolaeth gyntaf fod haearn yn disodli pres, a bod y cyfnod a elwir Oes yr Haearn wedi dechrau.

Yr un fath ag efo llongau pan aeth berfa bren yn ferfa haearn yr aeth y rhamant ohoni.

I iard y cymerwyd ni, y tu ôl i un o strydoedd cefn Palembang, lle'r oedd tomen o hen haearn, a phob rhyw geriach.

'Tasach chi heb fod mor dwp â syrthio yn y siwt haearn 'na, fasa neb ddim callach.

Edrychai fel mynydd mawr, ei wallt fel brigau coed a'r un llygad yng nghanol ei dalcen fel olwyn cart; yn ei law daliai ordd anferth ac iddi flaen haearn, trwm.

Beth bynnag oedd fy syniadau am y Llen Haearn o'r blaen, 'roedd ei weld yn dipyn gwahanol i'r disgwyl.

'Roedd i olwyn bedair rhan - y bwl, y camogau, neu, fel y'u gelwid yn bur aml, spôcs, y cwrbin ac yn ddiwethaf y cylchyn haearn.

Os oedd y gweithwyr yn addoli yn 'nheml duw y gwin', meddai, y meistri haearn oedd ar fai.

Bedwar mis yn ôl 'roedd y llwybr igam-ogam o'r llidiart i'r buarth fel haearn Sbaen ond heddiw edrychai'n debycach i afon na dim arall a châi'r Mercedes moethus drafferth i deithio.

Sylwodd Geraint fod yna ffenestr, neu yn hytrach fwlch bychan a barrau haearn yn ei gau, yn y wal rhwng yr ystafell lle'r oedden nhw a'r nesaf ati.

Mae'r haearn sydd heb rydu yn y creigiau yma i'w weld yn y lliw gwyrdd-lwyd, sydd ar ambell haen yn y clogwyn - sef y 'Marl Tê Gwyrdd'.

Gelwid y broses o gynhyrchu'r platiau yn dwymad, ac yr oedd yn rhaid rowlo'r platiau mewn pum part fel rheol, y tew (sef y barrau haearn tew), y senglau, y dyblau, y pedwarau a'r wythau.

Er i reilffordd, - boed honno'n llinell gul neu n llinell letach, - ddod i gludo cynnyrch y chwareli yn y man a dim galw mwy am y ceffyl ynglŷn â hynny o waith, roedd yna lawer o geffylau yn gweithio tu fewn i'r chwareli, yn llusgo wagenni a sledi - yn llwythog neu fel arall - ar y ffyrdd haearn a oedd yn gwau ac yn cyrraedd i bob twll a chongl mewn chwarel.

'Roedd ambell i efail yn y wlad, mae'n wir, yn gwneud y gwaith o boethi'r haearn ar bentan yr efail.

Roedd y wifren fetel yn teimlo fel darn o haearn chwilboeth yn ei law.

Gyda'r gweithiwr cyffredin yr oedd cydymdeimlad Ieuan Gwynedd ('Nid ydym ond asgwrn o'ch asgwrn, a chnawd o'ch cnawd.' ) a chasâi'r meistri haearn - teuluoedd Harford, Bailey a Homfray - â chas cyflawn.

Pwysodd yn nes at y barrau haearn a sibrwd: 'Bedwyr!' Pesychodd y dyn, ac ysgwyd ei wallt hir o'i wyneb, ond ni ddaeth ateb.

'Roedd gan y gof ddarn o gast wedi ei lunio ar lun yr olwyn ac yn ei ganol wacter lle yr âi hanner bwlyn yr olwyn i lawr iddo, yna 'roedd yr olwyn yn aros yn gadarn arno wrth osod y cant haearn am yr olwyn.

Yna cymer badell haearn a'i rhoi fel mur o haearn rhyngot ti a'r ddinas, a thro dy wyneb tuag ati; a bydd dan warchae, a thithau'n ymosod arni.

'Mae ei gwaed hi ryw ychydig yn isel, ond mi ddylai tonic go dda o haearn wella hynny.

Yna, cyn gynted ag y canai'r corn, cymerent y wib fel haid o waetgwn i lawr y ffordd haearn ac i'r mynydd.

Ar ochr ddwyreiniol y cyntedd, arweiniai grisiau wedi eu haddurno â theils i fyny i oriel â rheiliau haearn a thamaid arall o ramant gwydr lliw.

Sodrodd Talfan haearn ei esgid ar ben carrai fy esgid dde.

Am flynyddoedd bu'r pren gwywedig yn cael ei gadw ar ei draed gan farau haearn a choncrit ac mae bellach yn ddiogel yn yr amgueddfa yn Abergwili.

Ceisiodd ei orau i gael gafael yn y darn o haearn a ddaliai'r cloc yn sownd wrth ochr y llong, ond doedd ei feddwl ddim yn glir gan ei fod mor gysglyd, a chyn iddo sylweddoli beth oedd yn digwydd, roedd wedi disgyn i'r dŵr y tu ôl i'r llong!

Mae'r eitemau'n dyddio'n ôl i'r Oes Haearn.

Gwelai Douglas yr haearn yn fflachio o flaen ei drwyn.