Yr oedd gweithgarwch Humphrey Llwyd ym maes mapio - un o feysydd dysg pwysig y cyfnod - yn rhan felly o'i weithgarwch fel hanesydd yn y traddodiad dyneiddiol, corograffig.

tipyn o hanesydd.

Ond i'r hanesydd, nid ansawdd y defnyddiau yw'r ystyriaeth bennaf ond arwyddocâd cymdeithasegol a diwylliannol y barddoni a'r ysgrifennu erthyglau.

Artist yn dehongli sydd yma, nid hanesydd.

Y Trallwng Mehefin 16 Carwyn Jones, Aelod yn y Cynulliad; Roger Roberts, cyn-ymgeidydd y Democratiaid Rhyddfrydol; Dr John Davies yr hanesydd; Tom Jones, trefnydd Undeb y Gweithwyr yn y gogledd.

Mae cwestiwn dylanwad yn rhwym o wynebu unrhyw hanesydd llên sy'n ymwneud â'r 'rhieingerddi' ac nid yw'n syn ei gael yn dangos yr un math, onid yr union un gochelgarwch â T Gwynn Jones wrth ei ateb.

Y mae diolch arbennig i Mr Eric Iredale, prif hanesydd ar Sempringham, am iddo fod yn gyfrifol am roi y contract allan i godi'r gofgolofn a hefyd am arolygu y gwaith adeiladu.

T., pan fo'n ymdrin a phwnc aflednais, rhwng awydd yr hanesydd cydwybodol am gywirdeb ac annhuedd y gwr bonheddig.

Pan ddarllenodd Joshua Thomas, hanesydd y Bedyddwyr, yn Athenae Oxonienses fod Penri'n Ailfedyddiwr, cododd ei ddychymyg ar ei aden.

Un o wrthwynebwyr y prosiect yw'r hanesydd lleol Dilwyn Miles a fu'n dadlau'n gryf nad oedd y siwrnai yn adlewyrchu'r sefyllfa yn Oes y Cerrig gyda'r cychod, er enghraifft, yn rhai llawer gwell na'r rhai a fyddai ar gael i adeiladwyr Côr y Cewri.

John Davies, hanesydd amlycaf Cymru, sydd wedi ysgrifennu fersiwn arbennig o hanes y genedl yn arbennig ar gyfer y We.

Hanesydd yr oedd ysgrifenwyr Cymraeg i bwyso'n drwm arno wrth drafod Penri oedd Daniel Neal, gweinidog Eglwys Annibynnol Aldersgate Street, Llundain.

Yr unig beth a wyddys am Watkin Williams yw'r hyn a gofnodir gan Enoc Rees, hanesydd Brynaman:

Rhaid aros am hanesydd i gloriannu'n wrthrychol yr ysgogi a'r atalfa.

Yn Tywysog Ola Cymru, cyflwynodd y ddarlledwraig Elinor Jones, y canwr Dafydd Iwan, yr hanesydd Richard Wyn Jones a'r awdures Angharad Tomos eu safbwyntiau personol ynglyn â'r teulu brenhinol.

Mae Bardi McLennan yn cydnabod mai Walter Glyn oedd cymwynaswr pennaf y Daeargi Cymreig, fel hanesydd o Goleg y Drindod Caergrawnt, Rhydychen, beirniad, awdur erthyglau a llysgennad mwyaf y brîd.

Pan ddoi i Glan Gors chwilia am Athel, hen gyfaill i mi sy'n hanesydd lleol a chanddo gryn ddiddordeb yn y Carael.

Geraint Gruffydd erthygl, rai blynyddoedd yn ôl bellach, ar hanes yr hanesydd o Ddinbych, dewisodd y teitl arwyddocaol 'Humphrey Llwyd - Dyneiddiwr'.

Ysgrifennodd yr hanesydd Herbert Butterfield, yn ei lyfr The Origins of Modern Science, : " Mae Chwyldro Wyddonol yr unfed ganrif ar bymtheg yn bwysicach na dim a ddigwyddodd ers cychwyn Cristionogaeth.

Ysgrifennodd lawer o gofion a thraddodiadau y wlad, y rhai fydd ddiddorol ac o wasanaeth mawr i ryw hanesydd.

Llenor a hanesydd o'r enw Yvonig Gicquel.

Ac fel hanesydd y'i gwelai Llwyd ei hun; ni, o'n perspectif a'n gwybodaeth ni, sy'n gweld elfennau o'r proffwyd a'r pregethwr yn ei waith.

Llundain Mehefin 30 Deian Hopkyn, hanesydd; Dr Tim Williams; Hywel Williams, aelod amlwg o'r Ceidwadwyr; Siân Lloyd, y ferch tywydd.

Yn y rhaglenni radio, ymunodd y beirniad ar hanesydd Hywel Teifi Edwards âr bardd Alan Llwyd, i drafod gwahanol bynciau dadleuol yn hanes yr Eisteddfod.

Aeth hanesydd diweddarach, yr Athro Alcock, i chwilio am Arthur mewn caer nid annhebyg, ond yn llawer nes i'r gorllewin, sef South Cadbury yng Ngwlad yr Haf.

Beth bynnag oedd barn RT Jenkins fel Methodist ysgrythurgar am y weledigaeth hanes hon, yr oedd, heb os, yn anathema hollol iddo fel hanesydd proffesiynol.

Wrth gymharu gwahanol esboniadau ar hanes, hawdd y gellir cydymdeimlo â barn adnabyddus yr hanesydd H. A. L. Fisher pan ddywedodd mai'r unig wers y mae Hanes yn ei ddysgu inni yw nad yw Hanes yn dysgu gwers o gwbl!

Roedd Harry Hughes Williams yn baentiwr talentog a brwd o dir a daear Gogledd Cymru, ond mae ei ddiymhongarwch yn gur pen i'r hanesydd celfyddyd a fynn sôn amdano.

Ac fe fu ei hanesydd yn ddigon angharedig i adrodd hanes un o'i orchestion anffodus.

Ond ei farddoniaeth, wrth gwrs, a fyn ei fod yn cael cryn sylw gan yr hanesydd llen.

Dim ond hanesydd eofn -- ac un nad oedd yn rhan o fwrlwm y cyfnod cynnar -- fedr daflu ei linyn mesur yn wrthrychol dos hanes y mudiad.

Y mae'n hen bryd ehangu gorwelion, yn enwedig am fod yr unig hanesydd o Gymro sydd wedi gosod ein mudiad iaith mewn cyd-destun Ewropeaidd, y Dr Tim Williams, yn anffodus yn gorsymleiddio y sefyllfa gyfandirol.

Ei ragwelediad a'i ddyfalbarhad, mae'n amlwg, a apeliai at ei hanesydd.

Mae'r tâp newydd ddechrau troi, a'r gwahoddiad-orchymyn hwn ar ddechrau'r cyfweliad yn rhagymadrodd i stori fach am y modd y cymerodd Wil Sam yn erbyn nionod unwaith ac am byth yn hogyn bach, pan stwffiodd ei frawd - yr arlunydd a'r hanesydd celf erbyn hyn, Elis Gwyn - slotsyn i'w geg.

Ac ni all yr hanesydd anwybyddu'r ffaith fod y math yma o ddisgyblaeth wedi cyfrannu mewn ffordd greadigool at fagu cadernid cymeriad ymhlith miloedd yn y gymdeithas.

O'r herwydd, tybiai Saunders Lewis a Maurras, fel y gwna deallusion y Dde yn gyffredinol, mai gelynion Ffrainc a'r gwareiddiad Ewropeaidd oedd Voltaire, Rousseau a Diderot, yr hanesydd rhyddfrydig, Jules Michelet, a llenorion fel Victor Hugo, Emile Zola ac Anatole France; pob un, yn wir, o'r llu ardderchog o feirdd, llenorion, cerddorion, artistiaid ac athronwyr a gytunai â Gruffydd mai 'trefn cynnydd ydyw Gwrthryfel cynyddol yn erbyn awdurdod'.

Rhythais ar grib ogledd-ddwyreiniol ddu, hirfain, ddidrugaredd Piz averstancla a chofio llinellau olaf y gerdd a ganodd Armon Planta o Sent, uwchlaw Scuol, ar ol ei dringo gydai fab: I lawr yn y cwm a chytgord yn anodd oni fyddwn ni'n troi at hyn mewn atgof (in algordanzas) Bardd, dringwr, hanesydd, radical, athro ac ymladdwr dros ei iaith oedd Armon Planta.

Er na ellir rhoi llawer o goel ar hynny, mae'n werth crybwyll bod yr hanesydd Rhys Amheurug o'r Cotrel yn son am feirdd Rhys ap Tewdwr yn ymweld a llys Iestun ap Gwrgant ym Morgannwg - dywed mai hyn fu dechrau'r ymrafael rhwng y ddau dywysog; mewn un copi'r hanes, dywedir mai beirdd Morgannwg a aethai lys Rhys, ac fe'u disgrfir hwy'n ei foli mewn cerdd.

Y diddordebau hyn a ddaeth ag ef i gysylltiad ag Abraham Ortelius, yr hanesydd a'r cartograffydd enwog o Antwerpen.

Yr oedd yn ddarllenwr brwd ac yn hanesydd naturiol, a byddai ymweld â chartrefi Cymru yn fwynhad pur - mangre geni John Pugh yn New Mills, beddrod Ceiriog yn Llanwnnog; Gregynog, cartref wyresau David Davies Llandinam; a chael caniatad y Dr Glyn Tegai Hughes (y pryd hynny) i weld y gerddi hyfryd.

Yn hwn fe'i hamlyga Rowlands ei hun yn hanesydd synhwyrol a gofalus.

Yn Tywysog Ola Cymru, cyflwynodd y ddarlledwraig Elinor Jones, y canwr Dafydd Iwan, yr hanesydd Richard Wyn Jones ar awdures Angharad Tomos eu safbwyntiau personol ynglyn âr teulu brenhinol.

Yn y rhaglenni radio, ymunodd y beirniad a'r hanesydd Hywel Teifi Edwards â'r bardd Alan Llwyd, i drafod gwahanol bynciau dadleuol yn hanes yr Eisteddfod.