O ystyried pwysigrwydd a pholblogrwydd yr Historia oddi ar yr amser y'i cyfansoddwyd yn y ddeuddegfed ganrif, y mae'n syn meddwl mor annigonol fu'r gwaith testunol a wnaed arno yn y gorffennol.

Ond cyfeiria'r Historia a thestunau eraill at Emrys a Gwrtheyrn, rhagflaenwyr i Arthur o un genhedlaeth, fel Ambrosius a Guorthigirnus.

Y mae cyhoeddi'r gyfrol ddeniadaol hon yn ddigwyddiad o bwys mawr i'r rheini sy'n ymddiddori yn nhestun Lladin Historia Regum Britanniae Sieffre o Fynwy.

Yn yr Historia Brittonum, a gasglwyd ynghyd o amrywiol ffynonellau yn y nawfed ganrif, y ceir yr ymgais hynaf i adrodd am orchestion Arthur mewn paragraff o ryddiaeth.

Yn yr Annales Cambriae a'r Historia Brittonum ei enw, yn syml, yw Arthur.

O droi at ffynonellau hanesyddol pur fe geir mai'r ddwy gynharaf sy'n crybwyll Arthur yw'r Annales Cambriae, cronicl o hanes y Cymry, a'r Historia Brittonum, 'Hanes y Brythoniaid', a briodolwyd yn gam neu'n gymwys i un o'r enw Nennius.

Os yw haeriad Lewis Morris yn gywir y cyfeiriad dogfennol cyntaf at yr afon (er, nid yn benodol wrth ei henw) yw hwnnw a geir yn Historia Britonum Nennius, gwaith a luniwyd dros fil o flynyddoedd yn ôl.

Dyma Richard Prise eto, yn egluro paham yr aeth ati i gyhoeddi'r Historia Brytannicae Defensio o waith ei dad, (a De Mona Llwyd ynghyd ag ef): 'Yr oedd llawer ffactor yn wir a'm darbwyllai na ddylwn esgeuluso cyhoeddi'r llyfr.

Dyna paham y mae brwydrau Arthur, a restrir yn yr Historia Brittonum, i bob golwg mor bell oddi wrth ei gilydd, yng Nghoed Celyddon, yng Nghaerllion, ym Maddon yn ne Lloegr, neu yn Llynnwys (sef Lindsey) yn y dwyrain.

Yn ei rhagair mae hi'n esbonio mai ceisio gweld ystyr, fel y mae'r gair hwnnw'n tarddu o'r Lladin historia, y mae Layard wrth drafod Culhwch ac Olwen.

Nodwn yn unig mai elfennau sylfaenol yr hanes, gan ddilyn Sieffre o Fynwy yn ei Historia Regum Britaniae, oedd y chwedl-darddiad am Brutus, yr hanes am Gystennin yn Rhufain, hanes Arthur a'r brwydro yn erbyn y Saeson, gan gynnwys digwyddiadau megis Brad y Cyllyll Hirion.