Ddydd Gwener, a hithau'n boeth, roedd y drysau a'r ffenestri ar agor ac mae'r brif fynedfa ar agor i ymwelwyr rhwng dau a chwech y prynhawn a rhwng saith ac wyth i dadau.

Pan fyddid yn sôn am ei gampau'n gwagio siopau o'u nwyddau oll byddai hithau'n dal dano'n dweud, 'Wel, ddaru o ladd neb, yn naddo?' A phan ddaru o ladd Huws Parsli am y tro cyntaf dyma hi i'r adwy eto: 'Toedd dda gen i mo'r hen gingroen afiach beth bynnag.

A hithau wedi cyrraedd ei deg-ar-hugain erbyn diwedd y chwedegau, roedd hi'n dechrau ymddangos fel petai Glenda Jackson yn mynd i orfod bodloni efo'r golchi llestri.

Dyma yw hanes Mrs Lottie Edwards, Fodol, hithau heb fod yn rhy dda yn ddiweddar hefyd.

Ydy hithau'n dwad Ddolwyddelan?" "Ydy, yn ôl pob sôn." "A'r un mor barod i frwydro?" "Ia, ddyliwn." "Gwytnwch a rhuddin hil Rhodri ac Owain Gwynedd o Benychain ym mêr yr esgyrn." Yna sibrydodd Elystan o dan ei anadl rhag i'r ddeuddyn arall ei glywed, "Os byth y bydd angen Ysgrifydd arni i ysgrifennu drosti mewn llythrennau cain, fe ŵyr hi at bwy i droi.

Hyn, wedyn, a'i harweiniodd yn ddiweddarach, fel y cyfeddyf, i ddileu'r llinell wreiddiol wan, 'Wyneb yn wyneb gyda'r graig' oherwydd, chwedl yntau, 'y mae i'r graig hithau ei dannedd'.

Gadawodd y dwymyn hi, a dechreuodd hithau weini arnynt.

Dywed y Ferf hithau am yr Enw (neu'r rhagenw).

A thu ol iddi hithau y mae dwy genhedlaeth arall, mam a nain ei gwr.

Dyma hithau'n pledio am gael aros ychydig ddyddiau yn ychwanegol gan nad oedd ganddi unlle arall i fynd iddo ar y pryd.

'Wel?' gofynnodd hithau.

Deffrôdd y Times ar unwaith i ddweud y dylid ymarfer '...' yng Nghymru, cyn iddi hithau godi Cynghrair Tir a throi'n ail Iwerddon.

Yfodd hithau ei siâr, a synnu at y blas siarp.

Yn ei beirniadaeth hithau o waith Fishman, dywed Martin- Jones fod Fishman yn trafod 'dewis' iaith yn helaeth yn ei astudiaethau o gymunedau dwyieithog, tra'n honni yr un pryd mai normau'r gymuned sy'n pennu'r iaith a siaradir ym mhob sefydliad cymdeithasol.

Diolch byth, yr oedd y llanw wedi troi a blas yr heli yn ei ffroenau, fe ddeuai ffrwd o fywyd newydd i'r harbwr gyda'r llanw i ysgubo'r surni oedd ar y tywod ac o'i hysgyfaint hithau.

Mae'n hollol wir na wrthododd hithau roi croeso i bob math ar ymwelwyr, a i bod yn dal i wneud hynny, gan fod sylltau'r Portobello Road yn union yr un fath â rhai Knightsbridge pan gyrhaeddant goffrau'r gorfforaeth.

Haerodd hithau nad oedd ond wedi dweud y gwir bob gair a bod Siôn Elias wedi gofyn iddi ddod yn ôl ato ym mis Ebrill.

Er iddi hithau ildio i'r demtasiwn, anaml iawn y digwydd hynny.

Roedd ei du mewn yn troi, ei anadl yn fyr a hithau'n ei gusanu'n galetach a chaletach.

Roeddent yn atgof poenus am y Forfudd ifanc, yn dannod iddi oruchafiaeth amser, yn dannod iddi dreigl y blynyddoedd, a hithau, yn ôl pob golwg, wedi parhau mor eisteddol wrth ei thro%ell erioed.

Hithau'n dweud fod y ddwy yn diflannu i hel straeon hanner yr amser.

Wrth syllu draw dros yr harbwr tua'r môr, teimlai yn ei gwaed mai yn y pellter glas yr oedd ei rhieni'n ei haros a hithau'n methu â mynd atynt, yn cael ei chadw fel gwylan gloff mewn honglad o hen dŷ ar astell y graig a hithau yn ysu am fynd ond yn methu â chodi ar ei haden, yn cael ei chlymu wrth ei thaid a'i nain am iddynt ei magu.

Ceisiodd hithau gofio'i wyneb.

Roedd wedi amau fod rhywbeth ar droed a hithau wedi bod yn ei osgoi'n ddiweddar.

A hithau mor dywyll a chanhwyllau'n goleuo, edrychent yn eu lifrai gwynion fel y côr o angylion gynt.

'Sut felly?' meddai hithau, a dyma gael sgwrs am y peth.

Dymunodd hithau (i) ar i Dduw ddadmer Maelon (ii) gael gwrando ar weddi%au cariadon er mwyn cael dod â chariadon at ei gilydd neu wella'r clwyfau a achosir gan serch diwobrwy (unrequited love) (iii) aros yn ddibriod am weddill ei hoes.

Yna aeth Ali a hithau i'r dref.

Edrychodd hithau dros ei hysgwydd arno cyn sleifio allan drwy'r drws.

Cysgu'r noson mewn pabell, a hithau'n noson stormus ofnadwy a niwl a gwynt a glaw.

Caeodd hithau'r drws ac aeth i eistedd wrth y tân, lle'r oedd Twm a Bet yn synfyfyrio'n gysglyd i ganol y fflamau.

Sut bynnag,' meddai hithau, wrth chwarae â beiro yn ei llaw, fedrais i erioed feddwl am fy swydd fel un rheolwr.' Trodd i'w hwynebu, ond edrych i lawr ar ei desg a wnâi hi.

A châi hithau fynd â Gwenan i'r pwll nofio.

Un noson pan oedd ef yn teithio ar ei feic yng ngorllewin yr ynys, a hithau wedi mynd braidd yn hwyr, fe alwodd mewn siop yn rhyw bentre bach, i brynu lamp beic.

Gwyddai Gwyn nad oedd hithau'n gwybod fawr am y sefyllfa ond 'roedd clywed ffasiwn eiriau yn gysur.

Daeth ei disgrifiadau i ben, a thawelodd hithau.

Ond pan ddiffoddodd y golau rywdro'n ystod y gyda'r-nos roedd o yn un pen i'r stafell a hithau'n y pen arall.

A hithau wedi gobeithio am Fryste!

"Wnaiff didoli'r papura ddim para am byth,' ychwanegodd hithau gan deimlo'i hawgrym yn pwyso'n dunelli ar y stafell.

Eisteddai'r hen ŵr yn ei hymyl, yn edrych ar ei bapur ac arni hithau bob yn ail.

Cau dy geg am funud," meddai hithau.

Yr haf hwnnw, penderfynodd y pâr fynd ar wyliau i Sbaen, a doedd byw na marw gan yr hen wraig na fuasai hithau yn cael mynd i'w canlyn.

Daliai hithau ei phen yn uchel, a cheisio anwybyddu curiad cyflym ei chalon.

Tros yr iaith ac addysg, er enghraifft, mi ddangosodd Wyn Roberts yn glir sut y mae hynny'n gweithio - cân di bennill fwyn i'th nain ac, os enw'r nain honno yw Dafydd Elis Thomas, mi ganith hithau'n berlesmeiriol i tithau.

Golygfa hynod y sylwasom arni yn ymyl y fan honno oedd gweld oenig na allasai fod yn fwy na diwrnod oed dilyn ei fam ar faglau o frwyn, a hithau'r famog wedi ei chneifio.

Yn wir, ni chai gyfle i ddweud fawr o ddim ac eithrio ambell 'Bobl bach!' neu 'Brensiach annwyl!' Roedd hi'n methu'n glir a dod dros y ffaith fod yr holl bethau hyn wedi digwydd a hithau'n gwybod dim amdanynt.

'Roedd yr aflonyddwch di-daw yn ei chorddi hithau, yn ei gwahodd ac nid yn ei phoeni, fel y poenai ei nain.

Teimlai Pamela fod barn Duw wedi ei chyhoeddi yn ei herbyn hithau y noson honno a'i bod yn ei chlywed o enau Dowdle.

Roedd mam yn yr ysgol efo Glyn Pen Parc, oedd wedi crwydro mor bell o'i filltir sgwar, ac roedd hithau'n gwylio'r teledu bob nos i weld y datblygiadau diweddara yn y ras am y gofod.

'Vatilan,' meddai Nel un bore gwyn a hithau'n codi ar flaenau'i thraed ger y muriau mawr, 'dwi isio siarad hefo chdi.'

Pwrpas 'Polska' oedd dathlu cyfoeth diwylliannol gwlad Pþyl ar draws y canrifoedd, a hithau'n dri-chwarter canrif ers ei hailsefydlu fel gwlad annibynnol ar ôl y Rhyfel Mawr.

(a hithau'n fis Mehefin!) Gorfu iddynt newid pob cerpyn o ddillad yma.

"Wedi cael gormod o haul mae of iti," meddai hithau.

Erbyn hyn, a hithau'n hen gyfarwydd â phobol yn ei chyfarch fel 'Olwen', dyw hi ddim yn ceisio dianc rhag y cyhoedd.

A hithau'n ddwy flynedd a hanner ers i La-La ymddangos, diddorol ydi sylwi ar y newid cyfeiriad a geir yma.

A stamp y perchennog ar ei chymeriad hithau hefyd efallai.

'Roedd yn hoff iawn o Mary Jane, meddai, yn fwy felly nag o'i wraig ei hun a dim ond y gwn a hithau oedd wedi ei gadw'n fyw.

A'r un dynged fyddai'n ei hwynebu hithau.

Mae'r gyrrwr yn tosturio drosti ar y fath noson ac yn cynnig pas iddi - hithau'n derbyn gan eistedd yn y sedd ôl a dweud dim ond cyfeiriad pen ei thaith.

Methai Merêd â diolch digon i Mali a Robin am eu gofal a bu Dilys hithau'n ddigon hael; ei diolch cyn ymadael.

Parhâi pobol i fyw wrth y stablau, ac ymhen blynyddoedd lawer wedyn dyma un yn digwydd sôn wrth Bill Parry am ddigwyddiad rhyfedd yno - eu bod wedi'u deffro'n ddiweddar gan oleuadau dros y lle, a hithau n ganol nos.

Torrwyd ei braich, a hithau ar ei ffordd i'r feddygfa ar y pryd!

Cyn hir deuai ei thro hithau i briodi, a dyna fyddai diwedd y gyfathrach dawedog rhyngddynt.

Roedd llawr teils y gegin yn oer, a hithau'n droednoeth, a hen beth digon brau oedd y goban wen.

Cytunodd hithau, a daeth yn ôl i Dyddyn Bach ddiwedd y mis.

Mewn ardal chwarelyddol yr oedd y ddôl honno hithau (Dôl Pebin y Mabinogion) sef ardal mebyd y bardd, Tal-y-sarn.

Gwrthododd hithau ddianc gyda Maelon a thorrodd ei chalon o ofid serch.

Cytunodd hithau.

Cyn i rywun fedru bwyta'n iawn, mae'n rhaid codi archwaeth.' Edrychodd o gwmpas y swyddfa a syllu arni hithau eto.

Ac meddir ar glawr Cribau Eryri Rhiannon Davies Jones - sydd hithau'n ymdrin a'r drydedd ganrif ar ddeg : Mynegir ofn ac ansicrwydd gwreng a bonedd yn wyneb creulondeb yr amseroedd a mynych droeon Ffawd....Efallai y gwelir yma arwyddocad cyfoes yng nghymedroldeb meibion y Distain, yng ngweledigaeth y Mab Ystrwyth ac yn bennaf yn nelfrydiaeth yr Ymennydd Mawr.

"O, fe wela i," meddai hithau.

Yn anad dim roedd hi eisiau hynny heb iddi hithau, oherwydd diffyg chwaeth ei chefndir gwledig, ei lesteirio mewn unrhyw ffordd.

Stranciai hithau wedyn .

Rhoes hithau heibio'r cynllun i'w boddi ei hun a'i phlant gan fod ei hamgylchiadau wedi gwella'n sydyn.

Ac ar ben hyn y mae'n rhaid ystyried fel y mae barddoniaeth hithau wedi newid, yn ogystal a'r ffaith bod barddoniaeth mewn un iaith yn wahanol i'r hyn ydyw mewn iaith arall.

A llwyddodd yr Eglwys Bresbyteraidd hithau, â llawenydd, fel y rhai a aent i'r môr mewn llongau a gwneud eu gorchwylion ar ddyfroedd mawr, chwedl y salmydd, i gyrraedd 'i'r hafan a ddymunent'.

Mae gormod o amser i chi fod ar ych traed dan amser ysgol." Aeth hithau ati i glirio'r bwrdd ac i lanhau'r esgidiau.

"Ond tydw i ddim yn cynnig sbarion i neb heno a hithau'n ddydd Nadolig fory.

Er nad oes sôn am alar y fam, a ellir dweud fod y bardd yn cynnwys ei hagwedd hithau yn ei berson ei hun?

Ei gyrru'n gynddeiriog a wnâi trwy rincian am ei wreiddiau a'i ddyletswydd o a hithau i wrthsefyll pobl ddwad yn mynnu eu hawliau a chodi eu lleisiau hyd yr arfordir.

Hithau hefyd wedi darganfod y fan lle y mae'r unigrwydd eithaf.

Roedd hi wedi derbyn y byddai eisiau ei chymorth ar ei mam, gan ei bod hithau wedi gorfod ymgymryd at weinyddu ewyllys ei gwr.

Yr oedd ei wraig, hithau, yn perthyn i ddosbarth y boneddigion ac yn olrhain ei hach i lwyth enwog Ednowain Benedw.

Gwrthododd hithau dalu'r dreth nes ei gael.

Dangosir cadernid cariad Enid nid yn gymaint yn ei geiriau wrth wrthod ymgais Iarll Limwris i ennill ei llaw ond yn fwy fyth yn ei ffydd yn Gereint a hithau wedi dioddef cymaint o gam ganddo, 'a dodi

Ymlaciodd hithau yn ei erbyn, a theimlo'i haelodau'n ymollwng fesul un wrth i'w anadlu dwfn arafu, a throi'n chwyrnu rheolaidd isel.

Erbyn iddo orffen roedd ei chopa'n llosgi, ei hwyneb yn goch a'i thymer drwg hithau'n dechrau fflamio ond chafodd hi ddim cyfle i ymollwng.

Dyma'r frawddeg sydd ganddo i gloi'r ysgrif: 'Yn ei farwolaeth collodd llenyddiaeth un o'i charedigion pennaf, er na chwanegodd nemawr ati, a theilynga gongl fach ganddi hithau i'w goffadwriaeth.'

'Mi fydd gen ti ddigon o gwmpeini i foddi yn bydd?' meddai hithau.

Robin y postmon wedi gadael clwyd yr ardd ar agor, a hithau'n gweiddi ar ei ol.

Tua'r un adeg, roedd hithau'n recordio ei sengl gynta': 'She Don't Understand Him' ac yn mwynhau byw yn Llundain yn y 'Swinging Sixties'.

Ond mae rhywbeth eironig yn y ffaith fod Kate Roberts yn codi ei phen yn rhai o straeon Mihangel Morgan gan ei bod yn gwbl deg dweud iddo ef wneud cymaint â hithau o ran datblygu ac ymestyn y stori fer.

Hithau'n ei herio nad oedd o' ddigon o ddyn i dorri'n rhydd, ond wrth weld ei lygaid yn caledu, diarhebai ati ei hun yn ei annog.

Digiodd hithau at y llyfnder glan, mursennaidd.

A hithau'n prysurlyfu, byddai Seren â'i llygad arnoch fel petai'n edrych ymlaen at ddechrau arnoch chwi.

Byddai'n siom i amryw colli'r garej hon a hithau wedi bod yn ddefnyddiol iawn iddynt ar hyd y blynyddoedd.

Ni allai ei gweld yn codi ei phac fel rhai gwragedd a mynd i hwylio gyda'i gŵr yn hytrach na byw hebddo, a gadael i'r gwynt chwythu ei gwallt a hithau i bob cyfeiriad.

Cydiodd Janet yn ei law eto a'i arwain 'nôl at y Teulu i'r Neuadd a daeth hithau ati ei hun a cherdded yn araf i'w hystafell.

Yr oedd ei thad yn 'rhyw berthynas i Twm o'r Nant' ac wedi bod yn cystadlu prydyddu difyfyr ag ef, ac yr oedd hithau wedi gwrando ar anterliwdiau Twm ddigon o weithiau i allu dyfynnu llinellau ohonynt pan oedd dros ei phedwar ugain.

Gwyliais yr hyn a wnaeth hi a dod oddiar y lifft yn union yr un fan a hi - ond syrthiodd ac yn rhy hwyr sylweddolais nad oedd hithau'n hyddysg yn y grefft yma - ac felly syrthiais innau.