Mewn ymerodraethau heb genedl lywodraethol gref, datblygodd y gyfundrefn addysg er budd y cenhedloedd bychain.

Bu'r Saeson wrthi am flynyddoedd yn ceisio rhoi terfyn ar yr iaith, fel y mae ymerodraethau ledled y byd wedi ceisio tacluso'u trefedigaethau trwy orfodi unffurfiaeth arnynt.

Thema ganolog: Gwrthdaro: y gwrthdaro rhwng yr hen werthoedd a'r gwerthoedd newydd, rhwng Cymru Oes Victoria a Chymru'r ugeinfed ganrif; rhwng Sosialaeth a Chyfalafiaeth; rhwng anterth a dechreuad cwymp yr Ymerodraethau Mawrion; rhwng aelodau'r Orsedd, cefnogwyr a dilynwyr Iolo Morganwg, a'r ysgolheigion newydd, dinoethwyr Iolo; rhwng beirdd hen-ffasiwn yr Orsedd a beirdd 'yr Ysgol Newydd'; rhwng cenedlaetholdeb a Phrydeindod.