Efallai bod hyn yn esbonio paham yr oedd cynifer o weinidogion yr achosion ymneilltuol yn nyffryn Aman a'r cylch yn ystod y cyfnod cyn-ddiwydiannol yn wŷr di-goleg.

Yng ngolwg yr arweinwyr Ymneilltuol, yr oeddynt, drwy ddifrio'r Cymry a'u hiaith, wedi gwadu hawl yr Eglwys ar eneidiau'r Cymry.

Yn yr ystyr yna yr oedd Eglwys Llanfaches yn eglwys Ymneilltuol.

Yn ôl y garfan Ymneilltuol, yr oedd yr Eglwys wedi peidio â bod yn Eglwys i'r Cymry oherwydd iddi wrthod darparu gwasanaethau yn Gymraeg.

Bu'r un mor barod i daro cleddyf â gweinidogion Ymneilltuol, a chyd- weinidogion o fewn ei fudiad ei hun.

Tudur Jones - Diwylliant Colegau Ymneilltuol y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg.

Ys dywed Kenneth Morgan, "...(a dynnwyd o'r werin)'." I'r gweithwyr, bu capeli ymneilltuol am dair neu bedair cenhedlaeth yr hyn yw clybiau ein cyfnod ni iddynt.

Gallai Eglwys Loegr wneud cynhaeaf bras o'i hynafiaeth, ac yn enwedig felly'r rhai a bleidiai egwyddorion Mudiad Rhydychen, gan fwrw sen ar yr enwadau Ymneilltuol fel rhyw chwyn crefyddol a dyfodd yn ddiweddar.

'Rhoddi y vagabond pass i'r Jacs fynd ati i syllta', oedd hyn yng ngolwg Brutus, a synnai fod gweinidog mor uchel ei barch â Phylip Griffiths wedi'i iselhau ei hun drwy gymeradwyo'r arfer.J Dwg hyn ni at gymwysterau'r gweinidog ymneilltuol yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

O gofio am ei yrfa fel seciwlarydd ac fel sosialydd, eironi nid bychan yw ein bod ni Gymry Cymraeg yn ei gofio fel awdur ambell emyn gwych ac awdur Ymneilltuol o wladgarol.

O fod wedi disgwyl adroddiad cytbwys, a chynrychiolaeth deg i'r Ymneilltuwyr, roedd sylweddoli mai tri Sais uniaith a apwyntiwyd a'u bod, ynghyd â'r mwyafrif o'u cynorthwywyr, yn Eglwyswyr, yn siom fawr i'r addysgwyr Ymneilltuol yn lleol.

Cymru Ymneilltuol yw'r pwnc ac eto y mae islais o genedlaetholdeb gwrthSeisnig trwy'r ddrama: Saeson, er enghraifft, sydd yn rheoli popeth yng Nghymru ac ar waethaf hynny, pobl heddychlon yw'r Cymry (t.

Yn y rhesi cwpledi y mae'r cythreuliaid yn cael cyfle i dynnu darlun o Gymru Ymneilltuol o safbwynt ei gelynion.

Olrheiniwyd twf a datblygiad yr enwadau ymneilltuol yn nyffryn Aman yn y ddwy bennod flaenorol, wrth fynd heibio, megis, ac yn y bennod hon ceisir dangos sut y magodd y gweinidog a'r pregethwr ddiddordeb mewn llenyddiaeth, ac mewn barddoniaeth yn fwyaf arbennig.